Səs və zehin arasında müharibə: Mizofoniyanın bioloji və psixoloji təhlili

Mizofoniya — sanki gözə görünməz, amma gündəlik həyatın içində insanın zehin və emosional tarazlığını pozan bir səs alerjisi kimidir. Bu termin yunan mənşəlidir: “miso” – nifrət, “phonia” – səs deməkdir. Yəni sözün əsl mənasında “səsə nifrət” anlamını verir. Amma bu sadəcə qıcıq və ya xoşagəlməz səs deyil; mizofoniya yaşayan insan üçün bu səslər real fiziki və emosional stress reaksiyası doğurur. Bəziləri üçün bu bir çeynəmə, dırnaq səsi, klaviatura, nəfəs alma, qələmin kliklənməsi, ya da birinin dodağını islatması kimi sadə səslər ola bilər. Ancaq həmin an beyin elə reaksiya verir ki, sanki təhlükə yaxınlaşır. Nəticə – bədən gərginləşir, ürək döyüntüsü artır, əsəb, qəzəb, hətta panikaya bənzər hisslər yaranır.

Mizofoniyanın paradoksu ondadır ki, bu səslər əslində neytral səslərdir. Yəni digərləri üçün adi, gündəlik, bəzən hətta xoş səslər kimi qəbul edilir. Lakin mizofoniyalı insanların beyni bu səsləri təhlükə kimi kodlaşdırır. Araşdırmalar göstərir ki, bu şəxslərdə insula adlanan beyin bölgəsində (xüsusilə ön insulada) həddindən artıq aktivlik müşahidə olunur. İnsula beyində duyğu və bədən reaksiyalarını əlaqələndirən mərkəzdir; yəni o, hiss olunan səsi emosional və fiziki vəziyyətə çevirir. Bu səbəbdən mizofoniya, təkcə səslərə həssaslıq deyil, beyinin emosiya–səs əlaqəsinin pozulmasıdır.

Mizofoniyanın çox vaxt uşaqlıq və yeniyetməlik dövründə başladığı müşahidə olunur. Əvvəlcə sadəcə narahatlıq və əsəbi hiss kimi başlayır, sonra tədricən daha geniş spektrə yayılır. Əksər hallarda bu səslər konkret insanla əlaqələndirilir: məsələn, bir uşağın atasının çeynəmə səsi, anasının öskürməsi və ya sinif yoldaşının qələmi klikləməsi. Maraqlısı odur ki, bu səslər yad adamlarda çox da reaksiya doğurmaya bilər, amma yaxın insanların çıxardığı səslər daha kəskin narahatlıq yaradır. Psixoloji baxımdan bu, emosional bağın və gözləntilərin də iştirak etdiyini göstərir.

Bəzi tədqiqatçılar mizofoniyanı selektiv səs həssaslığı sindromu adlandırır. Bu vəziyyətdə beyində amigdala və ön singulat korteks kimi emosional mərkəzlər həddindən artıq fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzlər adətən qorxu və təhlükə zamanı aktivləşir. Amma mizofoniyada bu sistem səhv “siqnal” alır, yəni beyin adi səsləri təhlükə kimi qəbul edir. Nəticədə orqanizm döyüş və ya qaç reaksiyasına keçir — adrenalin yüksəlir, əzələlər gərilir, nəfəs sürətlənir, qıcıq və qəzəb hissi yaranır.

Mizofoniya yaşayan insanlar çox vaxt özlərini təcrid edir, çünki ətrafdakı səslərdən qaçmaq mümkün olmur. Restoran, məktəb, iş yeri və ya ailə süfrəsi onlar üçün sanki səssiz müharibə meydanına çevrilir. Çeynəmə səsi, klaviatura, televizorun fon səsi — hər biri emosional partlayışa səbəb ola bilər. Bunun nəticəsində sosial əlaqələrdə gərginlik yaranır, çünki başqaları çox vaxt bu vəziyyəti “kapriz” və ya “həddindən artıq həssaslıq” kimi görür. Halbuki bu, real və neyrofizioloji əsasları olan bir haldır.

Mizofoniya ilə yaşayan insanların beynində emosional və akustik sistemlər arasında sinir əlaqələrinin fərqli olduğu müəyyən edilib. Beyin, müəyyən səsləri eşidərkən, həmin səsə aid emosional yaddaşın mənfi izlərini canlandırır. Yəni bir dəfə o səs əsəblə, narahatlıqla və ya qorxu ilə assosiasiya olunubsa, beyin sonrakı hallarda da avtomatik olaraq eyni reaksiya verir. Bu, bir növ “emosional refleks” halına gəlir.

Psixoloji baxımdan mizofoniya çox vaxt kontrol itkisi hissi ilə əlaqələndirilir. İnsan həmin an səsi dayandıra bilmir, reaksiya isə avtomatik yaranır. Bəziləri qəzəbi içəridə boğur, bəziləri isə fiziki uzaqlaşma ilə reaksiya verir. Bu, sosial həyatda çətinliklər yaradır — ailə münasibətlərində gərginlik, iş yerində anlaşılmazlıq və ictimai yerlərdən qaçınma kimi nəticələr doğurur.

Terapiya sahəsində mizofoniyanın hələ tam təsdiqlənmiş müalicə üsulu yoxdur, amma müxtəlif yanaşmalar faydalı olur. Məsələn, kognitiv davranış terapiyası (CBT) beyinin səsi təhlükə kimi qəbul etməsini yenidən proqramlamağa kömək edə bilər. EMDR terapiyası və ya desensitizasiya texnikaları ilə səsə qarşı həssaslıq tədricən azaldıla bilər. Bəzi psixoloqlar mindfulness və meditasiya təcrübələrinin də kömək etdiyini bildirir, çünki bu üsullar beynin diqqətini səslə deyil, daxili sakitliklə əlaqələndirməyə kömək edir.

Bəzi hallarda səsin üzərinə neytral və ya xoş səs əlavə etmək — məsələn, qulaqcıqda yumşaq musiqi, ağ səs (white noise) və ya təbiət səsləri — beyinin mənfi assosiasiyanı zəiflətməsinə şərait yaradır. Amma əsas olan, bu vəziyyətin “xasiyyət” deyil, neyroemosional pozuntu olduğunu anlamaqdır. Mizofoniyanı yaşayan insan özünə qarşı günahkarlıq hissi keçirməməlidir; bu, onun seçim etdiyi reaksiya deyil, beyninin avtomatik mexanizmidir.

Sosioloji baxımdan da mizofoniya diqqətəlayiqdir, çünki bu vəziyyət, səsin mədəni və emosional məna daşıyıcısı olduğunu göstərir. Hər bir səs bir yaddaş daşıyır: uşaqlıqda evdə eşidilən səslər, ailə mühitinin tonu, təkrarlanan qıcıq yaradan səhnələr — bunlar beyində iz qoyur. Bəzən mizofoniya, sadəcə səslərə deyil, o səslərin simvolizə etdiyi emosional yükə qarşı reaksiyadır.

Tədqiqatlar göstərir ki, mizofoniyanı yaşayan insanların çoxu eyni zamanda yüksək empatik və duyğusal zənginliyə malikdir. Onlar ətrafdakı stimulları daha dərindən hiss edir, bəzən başqalarının hisslərini də çox intensiv yaşayırlar. Bu, onların beyinlərinin daha həssas işlədiyini göstərir. Yəni bu həssaslıq həm hədiyyədir, həm də yük.

Mizofoniya haqqında cəmiyyətin məlumatlı olması çox vacibdir, çünki bu vəziyyət çox vaxt yanlış anlaşılır. İnsanlar onu “əsəblilik”, “kapriz” və ya “xarakter pozğunluğu” kimi qəbul edirlər, halbuki bu, tibbi və psixoloji baxımdan izah oluna bilən bir sinir sisteminin hiperreaktivliyidir. Empatiya və anlayış, bu vəziyyəti yaşayan insan üçün ən güclü dəstək formasıdır. Çünki mizofoniya təcrid və günahkarlıqla qidalanır, amma qəbul və anlayışla sakitləşir.

Nəticə etibarilə, mizofoniya insan beyni və hiss dünyasının necə sıx bağlı olduğunu göstərən canlı bir nümunədir. Səs yalnız fiziki dalğa deyil — o, yaddaş, emosional tarix və bədən reaksiyalarının birləşdiyi mürəkkəb bir hadisədir. Mizofoniya bu əlaqənin pozulduğu yerdir. Lakin bu pozuntu insanı məhv etməli deyil; düzgün yanaşma, terapiya və özünü dərk vasitəsilə beyin tədricən yenidən öyrədilə bilər. Çünki həssaslıq bəzən zəiflik deyil, fərqli duyma qabiliyyətidir — sadəcə onu idarə etməyi öyrənmək lazımdır.

AzNews.az