Elektron tullantılar hara gedir? Köhnə kompüterlərin gizli marşrutu -ARAŞDIRMA

Dünya hər il daha çox elektronika istehlak edir və bu, elektron tullantıların sürətlə artmasına səbəb olur. 2022-ci ildə qlobal e-tullantı həcmi 62 milyon tona çatıb. Texnoloji yenilənmə sürəti, qısa istismar dövrləri və qeyri-kafi infrastruktur bu artımı daha da gücləndirir. Proqnozlara görə, 2030-cu ildə rəqəm 82 milyon tona yüksələcək. Bunun yalnız beşdə biri rəsmi şəkildə toplanır və təkrar emal edilir. Nəticədə həm qızıl, mis, palladium kimi dəyərli materiallar iqtisadiyyatdan itirilir, həm də ekoloji risklər artır.

Qeyri-rəsmi yandırma və turşu ilə metalların çıxarılması torpağı, havanı və suyu zəhərləyir. Qurğuşun, civə, kadmium kimi ağır metallar insan sağlamlığına təhlükə yaradır. İqtisadi baxımdan isə nadir torpaq elementlərinin itirilməsi tədarük zəncirinin dayanıqlığını zəiflədir. Bu proses təkcə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə deyil, qlobal miqyasda ciddi narahatlıq doğurur. Köhnə kompüterlərin və digər cihazların taleyi müxtəlif marşrutlarla davam edir. Rəsmi marşrutlarda toplanan cihazlar lisenziyalı emal müəssisələrinə göndərilir. Avropa İttifaqında bu proses ciddi nəzarət altındadır. Lakin qeyri-rəsmi marşrutlarda cihazlar çox vaxt “istifadə üçün yararlı” adı altında ixrac edilir. Əslində isə bu yüklərin böyük hissəsi tullantıdır. Onlar əsasən Qərbi Afrika, Hindistan, Pakistan və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə gedir. Burada primitiv üsullarla sökülür və bu da ətraf mühitə və insan sağlamlığına ciddi zərər vurur. Bazel Konvensiyası bu cür ixracatın qarşısını almağı hədəfləsə də, “ikinci əl avadanlıq” boşluğu çox vaxt sui-istifadəyə səbəb olur. Beləliklə, rəsmən qadağan olunmuş tullantılar “işlək texnika” adı altında inkişaf etməkdə olan ölkələrə daşınır. Bu isə həm ekoloji, həm də sosial problemlərin miqyasını genişləndirir.

Azərbaycanda köhnə kompüterlərin yolu bir neçə istiqamət üzrə gedir. Müəssisələrdən və məişətlərdən çıxan cihazların bir qismi ikinci əldən satılır, bir qismi isə məişət tullantısına qarışır. Bakı və Abşeron ətrafında tullantıların çeşidlənməsi üzrə infrastruktur mövcuddur. Lakin elektron tullantıların xüsusi toplanması və emalı üçün vahid, istehsalçı məsuliyyətinə əsaslanan mexanizm hələ möhkəmlənməyib. Bu boşluq qeyri-rəsmi toplayıcıların fəaliyyətinə imkan yaradır. Kiçik emalatxanalarda korpusların sökülməsi, kabellərin yandırılması və plataların hissə-hissə satılması geniş yayılıb. Nəticədə mis, alüminium və digər materiallar lokal metal məntəqələrinə ötürülür, qalıqlar isə məişət tullantısı kimi atılır. Bu isə həm ekoloji çirklənməni artırır, həm də iqtisadi baxımdan ölkədən dəyərli xammalın çıxmasına səbəb olur.

Azərbaycan bu sahədə Bazel Konvensiyasına qoşulub. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, “Təmiz Şəhər” ASC və Balaxanı Ekosənaye Parkı başlıca oyunçular sayılır. Lakin sektor üzrə xüsusi mexanizmlərin, xüsusilə də istehsalçıların genişləndirilmiş məsuliyyəti modelinin tətbiqi vacibdir. Avropa təcrübəsi göstərir ki, bu sistem həm toplanma, həm də emal üzrə nəticələri yaxşılaşdırır.

Çıxış yolları mövcuddur. Əvvəla, istehsalçı və idxalçıların məcburi qeydiyyatı, köhnə cihazların satış məntəqələrində geri qəbul edilməsi və rəqəmsal izləmə mexanizmləri qurulmalıdır. Həmçinin, şəhər və rayonlarda elektron tullantılar üçün ayrıca konteynerlər, poçt vasitəsilə geri göndərmə və kuryer xidməti kimi həllər tətbiq oluna bilər. Balaxanı Ekosənaye Parkında lisenziyalı emal gücləndirilməli, qeyri-rəsmi toplayıcıların isə təhlükəsiz fəaliyyətə inteqrasiyası təşviq edilməlidir. Maarifləndirmə də mühüm rol oynayır. Məktəb və universitetlərdə elektronikanın həyat dövrü barədə tədris modulları əlavə edilə, istehlakçı davranışında təmir və yenidən istifadə mədəniyyəti gücləndirilə bilər. Dövlət qurumlarının “yaşıl satınalma” siyasəti isə yerli bazarda dayanıqlı istehsalı stimullaşdıra bilər.

Köhnə kompüterlərin gizli marşrutu əslində dəyərli materialların itirilməsi ilə nəticələnən bir prosesdir. Azərbaycan üçün düzgün qurulmuş mexanizm həm milli iqtisadi maraqlara, həm də ekoloji təhlükəsizliyə xidmət edə bilər. Nadir materialların hər qramı strateji əhəmiyyət daşıyır və onların iqtisadiyyata geri qaytarılması artıq vaxt tələb edir.

Nuray,

Aznews.az