"Təcrübə proqramı" adı altında gənclərin əməyi istismar olunmamalıdır

Son illərdə gənclər arasında təcrübə proqramlarına maraq artıb. Bu, ilk baxışda təqdirəlayiq tendensiyadır, çünki iş dünyasında real təcrübə qazanmaq ali təhsilin tədris etdiyi nəzəri bilikləri praktik bacarığa çevirmək üçün vacib mərhələ sayılır. Lakin bəzi hallarda bu təşəbbüsün məqsədi təhsil və inkişaf deyil, ucuz və ya pulsuz işçi qüvvəsi qazanmaq olur. Bu da təcrübə proqramlarının mahiyyətini təhrif edir və həm gənclərin, həm də əmək bazarının sağlam strukturuna mənfi təsir göstərir.

Əmək münasibətlərinin balanslı və şəffaf olması cəmiyyətin iqtisadi dayanıqlığı üçün mühüm amildir. Təcrübə proqramı əslində öyrənmə, adaptasiya və təlim mərhələsini təmin edən mexanizmdir. Lakin bəzi müəssisələr bu anlayışdan sui-istifadə edərək, təcrübə adı altında əmək funksiyalarını yerinə yetirən şəxsləri əmək haqqı olmadan işçi kimi istifadə edirlər. Gənclər çox vaxt təcrübə müddətində öyrənmək ümidi ilə qəbul olunsalar da, əslində onların üzərinə məhsuldar əmək öhdəlikləri qoyulur. Bu, nə etik, nə də iqtisadi baxımdan sağlam təcrübə deyil.

Qanunvericilik baxımından təcrübəçi və işçi anlayışları fərqli olsa da, praktiki müstəvidə bu sərhəd çox zaman pozulur. Əmək Məcəlləsinə əsasən, əmək müqaviləsi bağlanmadan uzunmüddətli və müntəzəm əmək fəaliyyəti həyata keçirilməsi yolverilməzdir. Təcrübə proqramları isə, əsasən, məhdud müddət üçün və öyrədici xarakter daşımalıdır. Lakin bəzi şirkətlər bu müddətləri süni şəkildə uzadır, gəncləri rəsmi əmək münasibətlərinə cəlb etmədən, onların əməyindən faydalanır. Belə hallarda nə sosial sığorta ödənişləri yatırılır, nə də əmək hüquqları təmin olunur. Əslində isə, bu, həm təcrübəçinin gələcək motivasiyasını, həm də şirkətin reputasiyasını zədələyən amildir.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, inkişaf etmiş ölkələrdə təcrübə proqramları ya qısamüddətli və ödənişli olur, ya da könüllülük prinsipi ilə, amma açıq və şəffaf şəkildə həyata keçirilir. Məsələn, Avropa İttifaqı çərçivəsində təcrübə proqramlarının şərtləri konkret qaydalarla tənzimlənir: təcrübəçinin iş yükü onun öyrənmə məqsədlərinə uyğun olmalı, gündəlik iş saatları məhdudlaşdırılmalı, vəzifə təyinatı isə aydın şəkildə müəyyənləşdirilməlidir. Təcrübəçinin işçi kimi deyil, öyrənən şəxs kimi qəbul olunması həm etik, həm də hüquqi çərçivə baxımından zəruridir.

Azərbaycanda isə bu məsələdə əsas problem normativ bazanın zəif tətbiqində və gənclərin hüquqi savad səviyyəsinin aşağı olmasındadır. Bir çox hallarda gənclər təcrübə proqramlarının şərtlərini oxumadan və ya sual vermədən qəbul edirlər. İşəgötürənlər isə bundan istifadə edərək, onları satış, mühasibatlıq, marketinq, hətta texniki sahələrdə tam işçi kimi fəaliyyətə cəlb edirlər. Halbuki, təcrübə proqramı bir öyrənmə mühiti kimi tərtib edilməli, onun sonunda gəncə rəy, tövsiyə məktubu və ya sertifikat təqdim edilməlidir. Əgər təcrübəçi real iş görürsə və bu iş şirkətə maddi dəyər qazandırırsa, bu əməyin qarşılığında kompensasiya ödənilməlidir. Eyni zamanda, təcrübəçi işləyərək öyrənməlidir, lakin bu proses balanslı və qarşılıqlı fayda üzərində qurulmalıdır. Öyrənmək üçün işləmək təcrübənin əsas mahiyyətidir, amma bu, istismara çevrilməməlidir.

Bu problem təkcə fərdi səviyyədə deyil, əmək bazarının ümumi keyfiyyətinə də təsir göstərir. Pulsuz əmək mədəniyyəti uzunmüddətli dövrdə işəgötürənlərin məsuliyyətini azaldır, gənclərin isə işə yanaşmasını mənfi istiqamətdə formalaşdırır. Təcrübə adı altında uzun müddət ödənişsiz işləmək gənclərdə istismar təəssüratı yaradır, nəticədə əmək bazarına qarşı inam azalır. Eyni zamanda, bu cür təcrübələr real iş təcrübəsinin dəyərini də azaldır, çünki işəgötürənlər artıq “təcrübəçi” statusunda pulsuz əməyə öyrəşir.

Ən sağlam model təcrübə proqramlarının dövlət, özəl sektor və təhsil müəssisələri arasında üçtərəfli əməkdaşlıq əsasında qurulmasıdır. Məsələn, şirkətlər təcrübə proqramlarına dövlət və universitetlərlə razılaşdırılmış qaydada, konkret təlim modulları və qiymətləndirmə mexanizmləri ilə yanaşsalar, həm gənclər fayda əldə edər, həm də şirkətlər sosial məsuliyyət nümunəsi göstərər. Eyni zamanda, bu proqramların elektron qeydiyyatı və nəzarət mexanizmi tətbiq olunsa, həm şəffaflıq, həm də ədalət prinsipləri qorunar.

Maarifləndirmə bu məsələdə ən güclü vasitədir. Gənclər anlamalıdırlar ki, təcrübə proqramı həm öyrənmək, həm də işləyərək bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçündür. İşəgötürənlər isə başa düşməlidir ki, etik yanaşma uzunmüddətli perspektivdə daha səmərəlidir. Real təcrübə, düzgün mentorluq və ədalətli əmək prinsipləri ilə təşkil olunan proqramlar həm şirkətin brendinə, həm də gənclərin gələcək peşəkar inkişafına xidmət edir. Əks halda, təcrübə proqramları əmək istismarının “mədəni forması” kimi qalacaq və əmək bazarının sağlam inkişafına mane olacaq.

Nuray,

Aznews.az