Təvazökarlığın itməsi - “özünü göstər” çağırışı və sosial davranışın yeni forması - ARAŞDIRMA

Təvazökarlıq tarixən fərdin cəmiyyətdəki mövqeyini, davranış tərzini və mənəvi dəyərlərə münasibətini müəyyənləşdirən əsas keyfiyyətlərdən biri olub. Qədim Şərq mədəniyyətlərində təvazökarlıq müdrikliyin, hörmətin və daxili balansın göstəricisi sayılırdı. İslam mədəniyyətində, eləcə də Azərbaycan xalq ənənəsində təvazökarlıq insanın mənəvi saflığının, ədəb və tərbiyəsinin simvolu kimi qiymətləndirilib. Lakin müasir dövrdə bu anlayış dərin transformasiyaya məruz qalıb. Sosial medianın yüksəlişi, fərdi brend anlayışının formalaşması və “özünü göstər” çağırışının güclənməsi nəticəsində təvazökarlıq dəyəri çox vaxt arxa plana keçir. Bu gün “görünmək”, “tanınmaq” və “özünü təqdim etmək” kimi davranış modelləri şəxsi inkişafın əsas göstəricilərinə çevrilib.

Müasir dövrdə insanın dəyəri çox zaman onun özünü necə təqdim etməsi ilə ölçülür. Sosial mediada paylaşımlar, şəxsi brendin qurulması və auditoriya toplama yarışları, insanın daxili keyfiyyətlərindən çox, onun ictimai görünürlüyünü ön plana çəkir. Psixoloqlar qeyd edirlər ki, bu dəyişiklik insanın özünə dəyər hissini xarici təsdiqlərlə ölçməsinə gətirib çıxarır. Amerikalı psixoloq Kristin Neff-in tədqiqatlarına görə, sosial təsdiqə əsaslanan özünə hörmət formaları daha kövrək olur və daimi narazılıq hissi yaradır. Belə şəraitdə təvazökarlıq, yəni özünü ölçülü, təbii və balanslı şəkildə ifadə etmək, zəiflik kimi qəbul edilir.

Bu davranış modelinin formalaşmasında bir neçə amil mühüm rol oynayır. Əvvəla, sosial şəbəkələr fərdləri daimi müqayisə və rəqabət vəziyyətinə salır. “Bəyənilmə” mədəniyyəti insanları daha çox diqqət çəkməyə, öz uğurlarını nümayiş etdirməyə sövq edir. İkinci olaraq, influencer mədəniyyəti və marketinq dünyası təvazökarlığın yerini özünüreklamla əvəzləyib. Məsələn, sosial mediada “şəxsi brend” qurmaq təvazökarlıqdan çox özünü təqdimetmə bacarığını tələb edir. Üçüncü amil isə rəqabət yönümlü təhsil və iş mühitidir. Karyera pillələrində irəliləmək üçün insanlardan daha çox fərqlənmək, öz bacarıqlarını vurğulamaq və diqqət mərkəzinə düşmək gözlənilir. Bu dəyişimin psixoloji nəticələri fərdlərin emosional tarazlığına təsir göstərir. Özünü daim göstərmək ehtiyacı tükənmə, narazılıq və dərin özünütənqid meyillərini gücləndirir. Psixoloqlar bu vəziyyəti “performativ şəxsiyyət” sindromu kimi xarakterizə edirlər. İnsan özünü olduğu kimi deyil, başqalarının gözündə necə görünmək istədiyini əsas alır. Bu isə təbii təvazökarlığın itməsi ilə nəticələnir. Emosional sabitlik yerini ictimai qiymətləndirmədən asılı özünə dəyər modelinə verir.

Qərb cəmiyyətlərində fərdiyyətçiliyin yüksəlişi təvazökarlığı şəxsi inkişaf qarşısında ikinci plana salıb. “Özünü satmaq” və “özünü tanıtmaq” kimi ifadələr burada uğurun açarı sayılır. Şərq mədəniyyətlərində isə təvazökarlıq hələ də mənəvi dəyər kimi qorunur, lakin qloballaşma təsiri ilə bu dəyərlər də dəyişir. Məsələn, Yaponiya kimi ölkələrdə kollektiv harmoniya vacib sayılır, amma eyni zamanda fərdi nailiyyətlərin görünməsi üçün yeni sosial modellər yaranır. Azərbaycanda da bu ikili model müşahidə olunur: bir tərəfdən, “təvazökar ol” dəyəri ailə və təhsil sistemində təbliğ edilir, digər tərəfdən, sosial mediada “uğurunu göstər” çağırışı gənc nəsildə daha dominant davranış modelinə çevrilir.

Azərbaycan gəncləri arasında sosial şəbəkə fəaliyyəti özünü təqdimetmə vasitəsinə çevrilib. Paylaşımlar çox vaxt şəxsi həyatın, uğurların və maddi statusun nümayişinə əsaslanır. Bu, bəzən reallıqdan çox, arzulanan imicə yönəlir. Gənclər arasında “görünmək” istəyi sosial statusun göstəricisi kimi formalaşır. Brendlərə meyl, özəl tədbirlərin paylaşılması və “uğurlu həyat tərzi” vizualları təvazökarlıq mədəniyyətini arxa plana keçirir. Bununla belə, bəzi dairələrdə, xüsusən də intellektual və yaradıcı gənclik arasında təbii sadəlik və təvazökarlıq yenidən dəyər qazanmağa başlayır.

Təvazökarlığın azalması empatiya səviyyəsinə də təsir göstərir. İnsanlar öz uğurlarını nümayiş etdirməyə fokuslandıqca, başqalarının hiss və təcrübələrinə maraq azalır. Bu hal sosial münasibətləri səthiləşdirir və birgəyaşayış mədəniyyətini zəiflədir. Sosioloqlar qeyd edirlər ki, ictimai həyatın vizual və performativ xarakter alması, real dəyərlərin və mənəvi yaxınlığın azalmasına səbəb olur. Empatiya və qarşılıqlı anlayış yerini “özünü göstərmək” və “digərlərini təəccübləndirmək” instinktinə verir.

Müasir dövrdə təvazökarlıq anlayışı yenidən qiymətləndirilir. Cəmiyyətlərdə uğurun təyini meyarı daxili keyfiyyətlərdən çox, xarici görünürlüyə əsaslandıqca təvazökarlığın rolu azalır. Lakin bu proses qaçılmaz deyil. Texnologiya və sosial medianın dominant olduğu bir dövrdə təvazökarlıq, həqiqi özünüifadənin, emosional balansın və sosial harmoniya hissinin qorunması üçün vacib keyfiyyət olaraq qalır. Əsl təvazökarlıq öz dəyərini gizlətmək deyil, onu nümayişsiz şəkildə yaşatmaq bacarığıdır.

Nuray,

AzNews.az