Gözləmək sənəti və sürət dövrünün psixologiyası - ARAŞDIRMA

Gözləmək anlayışı müasir dövrdə insanların gündəlik həyat ritmindən geri çəkilən ən köhnə, amma ən çox unudulan bacarıqlardan birinə çevrilib. Əvvəllər təbii və adi görünən gözləmə prosesi informasiyanın saniyələr ərzində əldə edildiyi, xidmətlərin bir toxunuşla çatdırıldığı və sosial ünsiyyətin anlıq reaksiya üzərində qurulduğu indiki mərhələdə getdikcə daha çətin qəbul edilir. Sürətin norma, səbrin isə əlavə yük sayıldığı bu cəmiyyət modelində gözləmək artıq sadəcə vaxt itkisi kimi deyil, psixoloji gərginlik yaradan faktor kimi dəyərləndirilir.

Hazırkı qlobal tendensiyalar insanların gözləmə dözümlülüyünün kəskin şəkildə azaldığını göstərir. ABŞ-da aparılan genişmiqyaslı bir tədqiqatda iştirakçıların 53 faizi onlayn xidmət iki saniyədən gec yüklənəndə narahatlıq yaşadığını, 30 faizdən çoxu isə beş saniyədən artıq gözlədikdə həmin xidmətdən tamamilə imtina etdiyini bildirib. Bu davranış yalnız rəqəmsal mühitə deyil, gündəlik sosial münasibətlərə də sirayət edir. İnsan beyni sürətli öyrənmə və tez nəticə gözləmə rejiminə alışdıqca gözləmək bioloji olaraq da daha çətin hala gəlir. Dopamin mexanizmləri daimi stimullaşdırıldıqda gözləmə intervalı dopamin enişinə səbəb olur və bu da qıcıqlanma, narahatlıq və diqqət dağınıqlığını artırır.

Sürətin həyatın mərkəzinə çevrilməsi nəticəsində gözləmək bacarığının itirilməsi psixoloji rifah üçün yeni risk zonaları yaradır. Tədqiqatlar göstərir ki, davamlı tələskənlik hissi insanlarda kontrol itkisi duyğusunu gücləndirir və bu, uzunmüddətli perspektivdə xroniki stresin formalaşmasına səbəb ola bilər. Stres hormonlarının yüksək səviyyədə qalması isə həm emosional, həm də fizioloji balansı pozaraq yuxu problemlərindən tutmuş qərarvermə qabiliyyətinin zəifləməsinə qədər müxtəlif nəticələr yaradır. Səbrin azalması interpersonal münasibətlərdə də gərginlik yaradır; gözləməyə dözümsüzlük ünsiyyətdə impulsiv reaksiya, fikir müzakirələrində intol­erantlıq və qarşı tərəfi dinləmə bacarığının zəifləməsi formasında üzə çıxır.

Gözləmək sənətinin itməsi əslində insan beyninin təbii ritmləri ilə müasir həyatın tələb etdiyi sürət arasındakı uyğunsuzluğun nəticəsidir. Nevropsixoloji araşdırmalar göstərir ki, beynin prefrontal korteksinin qərarvermə və emosional tənzimləmə mexanizmləri fasilə və gözləmə kimi zaman tələb edən proseslərdə daha effektiv çalışır. Bu isə onu göstərir ki, gözləmək təkcə passiv hərəkətsizlik deyil, həm də beynin özünü tarazlama və informasiya emalını optimallaşdırma fürsətidir. Sürətli dövrdə səbrin azalması ilə bu bioloji mexanizmlər daha az aktivləşir və nəticədə emosional həddən artıq yüklənmə və impulsiv davranışlar artır.

Mədəniyyətlərarası analiz də maraqlı nəticələr ortaya qoyur. Məsələn, Yaponiyada qatarın cəmi 30 saniyə gecikməsi rəsmi şəkildə üzrxahlıq tələb edən hadisə kimi qiymətləndirilsə də, Finlandiya və Estoniya kimi ölkələrdə gecikməyə daha praqmatik yanaşma formalaşıb. Bu fərq təkcə idarəetmə strukturlarının deyil, həm də kollektiv psixologiyanın gözləmə anlayışına münasibətinin göstəricisidir. Azərbaycan cəmiyyətində də son illər sürətə alışmanın artması ilə paralel olaraq gözləmə dözümlülüyünün azaldığı müşahidə edilir. Xidmət sektorunda, sosial münasibətlərdə və hətta gündəlik ünsiyyətdə belə, gözləmək narahatlıq yaradan amil kimi qəbul olunur. Bu isə emosional yüklənməni artıraraq psixoloji rifaha təsir göstərən əlavə faktor yaradır.

Psixoloqlar hesab edir ki, gözləmək bacarığının zəifləməsi təkcə fərdi səviyyədə deyil, sosial səviyyədə də diqqət edilməli mövzudur, çünki səbr mədəniyyəti cəmiyyətdə etimadın formalaşmasında mühüm rol oynayır. İnsanların gözləmə anında davranışı qarşı tərəfə hörmətin və münasibətlərin dəyərinin təzahürü kimi qiymətləndirilir. Bu səbəbdən gözləmə bacarığının azalması sosial harmoniya üçün də müəyyən risklər yarada bilər. Digər tərəfdən, səbrin qorunması qərarvermənin keyfiyyətini artırır, emosional stabilliyi qoruyur və insanın gündəlik həyat təcrübəsini daha balanslı edir.

Müasir psixoloji yanaşmalar gözləməyin aktiv proses olduğunu vurğulayır. Mindfulness texnikaları, nəfəs təmrinləri və yavaşladıcı idrak məşqləri insan beyninin gözləmə vəziyyətinə daha yaxşı uyğunlaşmasına kömək edir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu kimi metodlar tətbiq edildikdə həm səbr dözümlülüyü artır, həm də emosional tənzimləmə bacarığı güclənir. Gözləməyin passivlik yox, idrakı gücləndirən və psixoloji müqaviməti artıran fəaliyyət kimi qəbul edilməsi sürətli həyat tərzinin yaratdığı təzyiqləri azaltmağa real dəstək verir.

Sürət əsrində gözləmək sənətini qorumaq insan rifahının mühüm tərkib hissəsi kimi qəbul edilə bilər. Səbrin azaldığı ortamda psixoloji balansın pozulması, stres yükünün artması və qarşılıqlı münasibətlərdə gərginliyin yüksəlməsi kimi tendensiyalar müşahidə edildiyindən gözləmək bacarığının yenidən aktuallaşdırılması həm fərdi, həm də ictimai baxımdan əhəmiyyətli görünür. Gözləmə anını emosional dayanma nöqtəsi və psixoloji bərpa imkanı kimi qiymətləndirmək insanın sürətli həyat ritmi ilə daha harmonik şəkildə uzlaşmasına şərait yaradır.

Nuray,

AzNews.az