Məlumat bolluğunun iqtisadi qərar keyfiyyətinə psixoloji və funksional təsirləri - ŞƏRH

Müasir informasiya dövründə iqtisadi qərarların qəbul prosesi heç vaxt olmadığı qədər məlumat axınına məruz qalır. Kütləvi informasiya bolluğu və bu bolluğun rəqəmsal alətlər vasitəsilə daim genişlənən spektri, bir tərəfdən qərar verənlərin seçim imkanlarını artırsa da, digər tərəfdən iqtisadi qərarların keyfiyyətini təhlükə altına alan əsas psixoloji və analitik çətinliklər yaradır. Bugünkü mühitdə istər fərdi investorlar, istər menecerlər, istərsə də dövlət tənzimləyiciləri üçün informasiya artıq resurs yox, eyni zamanda sınaq vasitəsidir. Çünki informasiyanın çoxluğu qərar qəbul edən subyektlərin informasiyanı süzgəcdən keçirmə və onu effektiv şəkildə interpretasiya etmə qabiliyyətini üstələdikdə, qərar keyfiyyəti azalır, qeyri-dəqiq proqnozlar, impulsiv yanaşmalar və ya qərarsızlıq daha geniş yayılır.

Bu fenomen psixoloji və iqtisadi nəzəriyyələrdə “informasiyanın aşırılığı paradoksu” kimi tanınır. Yəni ilkin mərhələdə informasiyanın artması qərarların keyfiyyətini artırır, lakin müəyyən kritik hədd keçildikdən sonra informasiya yükü artıq qərar mexanizmini zəiflədir. Nobel mükafatçısı Herbert Simonun ortaya qoyduğu “məhdud rasionallıq” konsepsiyası bu kontekstdə xüsusi aktuallıq qazanır. O göstərirdi ki, insanlar optimal qərarlar vermək əvəzinə, məhdud məlumat emalı qabiliyyətlərinə görə yalnız yetərli sayılan qərarları verir və məlumat bolluğu bu sərhədləri daha da daraldır. Bu yanaşma xüsusilə maliyyə bazarlarında, portfel investisiyalarında, büdcə planlaşdırmasında və risklərin qiymətləndirilməsində öz təsdiqini tapır.

Kütləvi məlumat axını xüsusilə qısa müddətli iqtisadi qərarlarda təsiri daha kəskin şəkildə hiss olunan faktordur. Dünya Bankının 2022-ci ildə apardığı beynəlxalq araşdırmada, 48 ölkənin 1500 biznes menecerindən ibarət nümunədə məlum olub ki, gündəlik informasiya yükü 2 saatdan artıq olan qərarvericilərdə səhv qərar ehtimalı 27 faiz artıb. Bu, göstərir ki, informasiyanın həcmi ilə yanaşı, onun emal imkanları və prioritetləşdirilməsi bacarığı əsas müəyyənedici amilə çevrilir. Çox zaman məlumatın özü yox, onun təhlili üçün lazım olan kontekstin olmaması və ya informasiyanın təkrarlayıcı, ziddiyyətli və manipulyativ olması qərarların keyfiyyətini zəiflədən amil kimi çıxış edir. Xüsusilə sosial media, fərdi proqnoz platformaları və açıq rəqəmsal məlumat mənbələri bu təsiri daha da gücləndirir.

Eyni zamanda, məlumat bolluğu şəraitində yaranan “təhlükəsizlik hissi illüziyası” da qərarların keyfiyyətini sarsıdan mühüm mexanizmdir. Bu zaman qərar verənlər informasiya çoxluğunu geniş əsaslandırma kimi qəbul edir və təhlilin dərinliyinə varmadan qərar verir. Bu illüziya xüsusilə siyasət formalaşdıran orqanlar və iri korporasiyaların strateji qərarlarında özünü büruzə verir. İqtisadi qərar qəbul edən qurumlar çox zaman analitik modellərə informasiya yükləyərək nəticələri obyektiv kimi təqdim edir, lakin bu modellərin qidalandırıldığı məlumatın strukturu və kontekstual uyğunluğu qiymətləndirilmədikdə nəticə yanıltıcı olur.

Digər bir kritik məsələ isə məlumat bolluğu şəraitində diqqət resurslarının dağılması və qərarvericilərin uzunmüddətli strateji baxış əvəzinə qısa dövrlü dəyişkən siqnallara reaksiya verməsidir. Bu, qərarların ardıcıllığını pozur və onların səmərəliliyini zəiflədir. Davamlı xəbər axını, tez-tez yenilənən göstəricilər və real vaxtda yayılan iqtisadi məlumatlar qərarvericiləri reaktiv modelə sürükləyir. Bu isə iqtisadiyyatın daha dərin təhlilini və strateji yanaşmaları ikinci plana keçirir. Yəni məlumat axını qərarın məzmununa deyil, onun vaxtına və tezliyinə təsir göstərməyə başlayır.

Məlumat bolluğunun qərar keyfiyyətinə təsirini azaltmaq üçün həm fərdi, həm də institusional səviyyədə bəzi funksional yanaşmalar formalaşır. Buraya informasiya idarəetmə strategiyalarının qurulması, məlumatların mənbə üzrə süzgəcdən keçirilməsi, süni intellekt və analitik alətlərin istifadəsi, vizuallaşdırma texnologiyalarından faydalanma və informasiya yığımından daha çox informasiyanın şərhinə fokuslanmaq daxildir. Böyük təşkilatlarda məlumat axını ilə məşğul olan xüsusi “data governance” strukturlarının yaradılması bu sahədə beynəlxalq praktikanın uğurlu nümunələrindəndir.

Beləliklə, kütləvi informasiya bolluğu iqtisadi qərarların keyfiyyətini artırmaq əvəzinə, əks təsir yarada biləcək qədər güclü faktor olaraq qərarvermə mədəniyyətinə təsir edir. Bu reallıq qarşısında optimal yanaşma informasiyanın sadəcə həcmini artırmaq yox, onun mənalandırılmasını və emal səmərəliliyini yüksəltməkdən ibarət olmalıdır. İnformasiya cəmiyyətində iqtisadi uğur yalnız məlumatı toplamaqda deyil, onu düzgün təhlil etmə və ona əsaslanaraq ardıcıl qərarlar vermək bacarığında öz əksini tapır.

Nuray,

Aznews.az