Qlobal iqtisadiyyatda “səssiz milliləşmə” dövrü başlayıbmı?

Qlobal iqtisadiyyat son illərdə səthi baxışda liberallaşma və bazar açıq­lığı istiqamətində hərəkət edirmiş kimi görünsə də, dərin qatlarda fərqli bir proses paralel şəkildə formalaşır. Bu proses açıq milliləşdirmə qərarları, sərt siyasi bəyanatlar və ya ideoloji ritorika ilə deyil, daha çox texniki tənzimləmələr, dövlət subsidiyaları, strateji sektorların qorunması və milli təhlükəsizlik arqumentləri ilə müşayiət olunur. İqtisadi ədəbiyyatda getdikcə daha çox “səssiz milliləşmə” kimi xarakterizə edilən bu tendensiya qlobal bazarların davranış modelini dəyişməyə başlayıb.

Ən bariz nümunələr inkişaf etmiş iqtisadiyyatlardan gəlir. ABŞ-da son illərdə qəbul edilən CHIPS and Science Act və Inflation Reduction Act kimi qanunvericilik paketləri açıq şəkildə dövlətin sənaye siyasətinə geri döndüyünü göstərir. Yarımkeçirici istehsalı, elektrik avtomobilləri, batareya texnologiyaları və təmiz enerji sahələri federal subsidiyalar, vergi güzəştləri və dövlət sifarişləri ilə qorunur. Formal olaraq bu addımlar “istehsalın daxilləşdirilməsi” və “təhlükəsiz təchizat zənciri” məqsədi daşıyır, lakin faktiki nəticə dövlətin bazar mexanizmlərinə daha aktiv müdaxiləsidir.

Avropa İttifaqında da oxşar tendensiya müşahidə olunur. Enerji böhranından sonra Fransa, Almaniya və İtaliya kimi ölkələr strateji enerji, nəqliyyat və müdafiə sektorlarında dövlət payının artırılmasına yönələn qərarlar qəbul ediblər. Eurostat və OECD məlumatları göstərir ki, 2020–2024-cü illər arasında Avropa ölkələrində dövlət dəstəkli sənaye subsidiyalarının həcmi rekord səviyyəyə çatıb. Bu proses rəsmi sənədlərdə “dayanıqlılıq”, “yaşıl keçid” və “strateji muxtariyyət” terminləri ilə ifadə olunsa da, mahiyyət etibarilə dövlətin iqtisadi subyekt kimi çəkisinin artmasını göstərir.

Çində isə səssiz milliləşmə açıq dövlət kapitalizmi modelinin daha da dərinləşməsi formasında özünü göstərir. Texnologiya, maliyyə və daşınmaz əmlak sektorlarında dövlətin tənzimləyici rolu son illərdə güclənib. Xüsusilə iri özəl texnologiya şirkətlərinin fəaliyyətinə tətbiq olunan məhdudiyyətlər bazarın sərbəstliyindən çox milli strateji prioritetlərin önə çəkildiyini nümayiş etdirir. Dünya Bankının hesabatlarına görə, Çində dövlətə bağlı və ya dövlət təsiri altında olan müəssisələrin ÜDM-də payı hələ də yüksək olaraq qalır və bu pay bəzi sahələrdə artım nümayiş etdirir.

Qlobal ticarət axınları da bu transformasiyadan təsirlənir. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının statistikası göstərir ki, son beş ildə ixrac məhdudiyyətləri, texniki baryerlər və selektiv ticarət tədbirlərinin sayı əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Bu tədbirlərin böyük hissəsi birbaşa “milliləşmə” adı altında həyata keçirilməsə də, xarici şirkətlərin bazara girişini çətinləşdirir və yerli istehsalçılar üçün daha əlverişli mühit yaradır. Beləliklə, bazar mexanizmləri formaca qorunur, lakin funksional olaraq milli prioritetlərə tabe edilir.

Səssiz milliləşmənin əsas fərqi ondadır ki, o, investorlar üçün ani şok yaratmır. Dövlətlər birbaşa mülkiyyətə əl qoymur, əvəzində tənzimləmə, subsidiyalaşdırma və dövlət sifarişləri vasitəsilə bazar davranışını yönləndirir. Bu isə uzunmüddətli perspektivdə rəqabət mühitini dəyişir, kapital axınlarını selektiv edir və qlobal investisiya strategiyalarını yenidən formalaşdırır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2024-cü il hesabatında qeyd olunur ki, dövlət müdaxiləsinin artması qısamüddətli sabitlik yaratsa da, uzunmüddətli məhsuldarlıq artımını zəiflədə bilər.

Bütün bu faktlar göstərir ki, qlobal iqtisadiyyatda açıq milliləşmə dalğası deyil, daha çox texniki və institusional mexanizmlər vasitəsilə həyata keçirilən səssiz bir dönüş baş verir. Bu dönüş nə klassik dövlətçilik modelinin tam qayıdışı, nə də sərbəst bazarın sonu kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin aydındır ki, dövlətlər artıq iqtisadiyyatda neytral müşahidəçi rolundan uzaqlaşır və strateji sektorları birbaşa formalaşdıran aktora çevrilir. Bu tendensiya yaxın illərdə qlobal rəqabətin qaydalarını, investisiya axınlarını və iqtisadi güc balansını daha dərindən təsirləndirəcək.

Aznews.az