İqlim dəyişikliyi fonunda Laçının su ehtiyatları

İqlim dəyişikliyi XXI əsrin ən ciddi qlobal problemlərindən biri kimi artıq lokal səviyyədə də öz təsirlərini açıq şəkildə göstərir. Azərbaycanın dağlıq bölgələri, xüsusilə də Laçın rayonu bu təsirlərə qarşı ən həssas ərazilərdən sayılır. Rayonda su ehtiyatlarının formalaşması əsasən qar örtüyü, yağış suları və yeraltı sızma axınları hesabına baş verir. Lakin son illərin iqlim müşahidələri göstərir ki, qar və yağıntı rejimlərindəki dəyişikliklər, temperaturun yüksəlməsi və sel hadisələrinin artması Laçında su resurslarının miqdarına və keyfiyyətinə ciddi təsir göstərməkdədir.

Bu dəyişikliklər “təbiət hadisəsi” olsa da, regionun sosial-iqtisadi inkişafına, kənd təsərrüfatına, enerji potensialına və ümumilikdə ekoloji təhlükəsizliyə birbaşa təsir edən amilə çevrilməkdədir.
Laçın rayonunun hidroloji sistemi əsasən qış-yaz aylarında toplanan qar ehtiyatları və bahar yağışları hesabına qidalanır. Lakin son onilliklərdə müşahidə olunan orta illik temperaturun artması və yağıntıların qeyri-bərabər paylanması bu sistemi pozur.

Qar örtüyünün əmələ gəlmə dövrü qısalır, qarın qalınlığı azalır və erkən ərimə halları artır. Nəticədə çayların qidalanma dövrü dəyişir, yaz aylarında daşqınlar çoxalır, lakin yayda axım kəskin azalır. Bu isə rayonun bərpasında mütləq nəzərə alınmalı tendensiyadır.

Bəli, yağıntı rejimindəki dəyişiklik ciddi narahatlıq doğurur. Əgər əvvəllər Laçın bölgəsində yağıntıların əsas hissəsi ilin rütubətli dövrlərinə düşürdüsə, indi quraqlıq intervalları uzanır, intensiv yağışlar isə qısa müddətli, amma bəzən dağıdıcı xarakter daşıyır. Bu, torpaq eroziyasını sürətləndirir və suyun yerə hopma qabiliyyətini azaldır.

İqlim dəyişikliyinin ən bariz nəticələrindən biri yaz sel hadisələrinin artmasıdır. Qarın sürətlə əriməsi və eyni dövrdə intensiv yağışların düşməsi nəticəsində Laçının dağlıq ərazilərində güclü axınlar formalaşır. Bu axınlar bərpa prosesində nəzərə alınmazsa, həm yolları və infrastruktur obyektlərini zədələ, həm də torpaq səthinin yuyulmasına səbəb ola bilər.

Torpaq eroziyası riski Laçının ekosistemi üçün strateji təhlükə yaradır. Torpaq eroziyası nəticəsində əkinə yararlı torpaq qatı azalır, məhsuldarlıq zəifləyir, bitki örtüyü seyrəkləşir. Bu proses öz növbəsində su tutumunun azalmasına, çay və bulaqlarda bulanıqlığın artmasına gətirib çıxarır. Beləliklə, su ehtiyatlarının həm miqdarı, həm də keyfiyyəti zərbə altına düşür.

İqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə təkcə qlobal məsələ deyil, lokal səviyyədə düzgün adaptasiya mexanizmlərinin qurulmasını da tələb edir. Laçında bu istiqamətdə aşağıdakı addımlar zəruri sayılır:

1. Su ehtiyatlarının proqnozlaşdırılması: meteoroloji və hidroloji məlumatlar əsasında su dövriyyəsinin dinamik modellərinin qurulması. Bu modellər sayəsində gələcək illər üçün axım həcmləri, su azalması dövrləri və daşqın riskləri qabaqcadan təyin edilə bilər.
2. Su anbarlarının və saxlama sistemlərinin yaradılması: bahar axınları zamanı yığılan suyun səmərəli saxlanılması, yayda istifadəyə verilməsi üçün kiçik miqyaslı bəndlər və su saxlama hövzələrinin tikilməsi.

3. Torpaq və meşə örtüyünün bərpası: bitki örtüyü torpağın su tutma qabiliyyətini artırır, eroziyanı azaldır və yeraltı suların bərpasına şərait yaradır.

4. İcma əsaslı iqlim adaptasiyası: yerli əhalinin iqlim riskləri barədə maarifləndirilməsi, suya qənaət edən texnologiyaların tətbiqi, kənd təsərrüfatında iqlimə davamlı bitki növlərinin seçilməsi.
Laçında iqlim adaptasiyasının elmi əsaslara söykənməsi üçün uzunmüddətli su balansı proqnozlaşdırma sistemi yaradılmalıdır.

Bu sistem üç mərhələdə qurula bilər:

• Monitorinq mərhələsi: temperatur, yağıntı və axım göstəricilərinin avtomatik izlənməsi;
• Analitik mərhələ: toplanmış məlumatlar əsasında iqlim modellərinin qurulması və fərqli ssenarilərin (optimist, real və pessimist) təhlili;
• İdarəetmə mərhələsi: hər ssenariyə uyğun adaptasiya planlarının hazırlanması (məsələn, müəyyən dövrlərdə suvarma limitlərinin müəyyənləşdirilməsi və su paylanmasının tənzimlənməsi).

Belə sistem Laçının su ehtiyatlarının idarə olunmasında həm dövlət qurumlarına, həm də icmalara qərar qəbuletmədə dayanıqlı informasiya təminatı verəcək.

Xosrov Musayev,
“Pragma” Sosial İnkişafa və Ekologiyanın Qorunmasına Dəstək İctimai Birliyinin eksperti

Məqalə “Pragma” Sosial İnkişafa və Ekologiyanın Qorunmasına Dəstək İctimai Birliyinin Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirdiyi “Şərqi Zəngəzurun Laçın rayonunda su təhlükəsizliyi” adlı sosial-ekoloji layihə çərivəsində hazırlanıb.