Aİ-nin karbon vergisi: Azərbaycanın ixracı üçün yeni iqtisadi reallıq - ŞƏRH

Avropa İttifaqının 2026-cı ildən tam qüvvəyə minəcək Sərhəddə Karbon Tənzimlənməsi Mexanizmi (CBAM) qlobal ticarət sisteminə yeni iqtisadi reallıq gətirir. Bu mexanizm karbon emissiyalarına görə idxal olunan məhsullara əlavə ödəniş tətbiq etməklə Aİ daxilindəki istehsalçıların rəqabət balansını qorumağı hədəfləyir. Azərbaycanın İqtisadiyyat Nazirliyi yanında Dövlət Vergi Xidmətinin rəisinin müavini Samirə Musayevanın açıqladığı kimi, ilkin hesablamalara əsasən, ölkənin Avropa İttifaqına ixracında bu tənzimləmənin təsir dairəsinə düşən məhsulların payı cəmi 0,4 faiz təşkil edir. Bu göstərici ilkin baxışda aşağı görünür, lakin CBAM-ın uzunmüddətli təsirlərini yalnız rəqəmlərlə deyil, struktur və strateji prizmadan qiymətləndirmək daha məqsədəuyğundur.

Aİ-nin karbon tənzimləmə mexanizmi ilkin mərhələdə altı əsas sektor, yəni polad, alüminium, sement, elektrik enerjisi, gübrə və hidrogen istehsalını əhatə edir. Bu məhsullar üzrə ixracın Aİ bazarlarına yönəldilməsi zamanı emissiya miqdarına uyğun karbon qiymətləri hesablanacaq. Mexanizmin məqsədi ucuz, lakin yüksək karbon izi olan məhsulların Aİ bazarında rəqabət üstünlüyü qazanmasının qarşısını almaqdır. Beləliklə, bu, ekoloji tənzimləmə ilə iqtisadi siyasətin kəsişdiyi nöqtədə formalaşan yeni nəsil ticarət alətidir. Dünya Bankının 2024-cü il hesabatına görə, 70-dən çox ölkə artıq karbon qiymətləndirmə mexanizmi tətbiq edir və bu bazarın ümumi həcmi 100 milyard dollara yaxınlaşır.

Azərbaycan üçün bu proses bir tərəfdən risk, digər tərəfdən isə iqtisadi modernizasiya üçün fürsət yaradır. Risk ondan ibarətdir ki, sənayelərin bir hissəsi enerji intensivliyi yüksək olan istehsal metodlarından istifadə edir və bu da uzunmüddətli perspektivdə rəqabət qabiliyyətini azalda bilər. Lakin ölkə hökumətinin 2030-cu ilə qədər karbon emissiyalarını 35 faiz azaltmaq öhdəliyi, yaşıl artım və ağıllı iqtisadiyyat strategiyalarının icrası bu mexanizmlərin mənfi təsirlərini minimuma endirə bilər. İqtisadiyyat Nazirliyində yaradılan işçi qrup da məhz bu məqsədlə, ixrac strukturunun dayanıqlılığını təmin etmək və yerli istehsalçıların yeni tənzimləmə mühitinə uyğunlaşmasını dəstəkləmək üçün fəaliyyət göstərir.

Avropa İttifaqının ümumi idxal strukturuna baxdıqda, karbon tənzimlənməsi ilə bağlı yeni sistemin təsiri yalnız emissiya dərəcəsi ilə deyil, həm də məhsulun istehsalında şəffaflıq, enerji səmərəliliyi və texnoloji modernizasiya səviyyəsi ilə ölçüləcək. Məsələn, Polşa və Almaniya kimi Aİ üzv ölkələrində son beş ildə sənaye müəssisələrinin 40 faizindən çoxu karbon ölçmə və hesabat texnologiyalarına keçib. Bu, CBAM sisteminə uyğun sertifikatlaşdırma üçün tələb olunan əsas göstəricilərdən biridir. Azərbaycanın bu istiqamətdə atdığı addımlar, bərpa olunan enerji layihələrinin genişlənməsi, sənaye zonalarında ekoloji standartların tətbiqi və yaşıl sənaye təşəbbüsləri ixrac məhsullarının Aİ standartlarına uyğunluğunu təmin etmək üçün ilkin baza yaradır.

Eyni zamanda, CBAM təkcə Avropa bazarına çıxış şərtlərini dəyişmir, həm də qlobal ticarət sistemində yeni ekoloji ierarxiya formalaşdırır. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində bu mexanizmin ticarət bərabərliyinə təsiri müzakirə olunur, lakin fakt budur ki, yaxın illərdə karbon izinin azaldılması beynəlxalq ticarətin əsas göstəricilərindən birinə çevriləcək. Azərbaycan kimi enerji ixracatçısı olan ölkələr üçün bu, neft və qaz gəlirlərindən əldə olunan kapitalın texnoloji transformasiyaya yönəldilməsini daha zəruri edir.

Statistik məlumatlar göstərir ki, Azərbaycanın Avropa İttifaqına ixracının 51 faizi enerji məhsullarının payına düşür. CBAM bu mərhələdə enerji daşıyıcılarını əhatə etməsə də, uzunmüddətli perspektivdə bu istiqamətdə genişlənmə istisna edilmir. Belə bir şəraitdə ölkənin enerji keçidi strategiyasına, Xəzər dənizində külək enerji potensialının reallaşdırılması, yaşıl hidrogen istehsalı və enerji səmərəliliyi proqramlarına investisiya prioriteti kimi baxmaq iqtisadi və ekoloji sabitliyin qorunması üçün əsas amillərdəndir.

Aİ-nin yeni qaydalarının tətbiqi Azərbaycan üçün ixracın struktur baxımından şaxələndirilməsi zərurətini də bir daha aktuallaşdırır. Karbon intensiv məhsulların payı az olsa da, bu tənzimləmə gələcəkdə sənaye siyasətinin prioritet istiqamətlərini formalaşdıracaq. Yerli müəssisələrin emissiya monitorinqi, ekoloji hesabatlılıq və yaşıl sertifikat sistemlərinə keçidi yalnız CBAM-a uyğunlaşma deyil, həm də qlobal dəyər zəncirlərində daha yüksək mövqelərə çıxış imkanı yarada bilər.

Beləliklə, Aİ-nin karbon vergisi mexanizmi Azərbaycanın iqtisadiyyatına birbaşa böyük yük gətirməsə də, onun yaratdığı institusional və texnoloji tələblər ölkə sənayesinin növbəti inkişaf mərhələsini müəyyən edəcək. Qısamüddətli təsir məhdud olsa da, uzunmüddətli baxımdan bu, iqtisadiyyatın rəqəmsallaşması, sənaye standartlarının beynəlmiləlləşməsi və ekoloji səmərəliliyin yüksəldilməsi baxımından ciddi təşviq rolunu oynayacaq. Bu mənada CBAM sadəcə bir vergi aləti deyil, həm də yeni iqtisadi nizamın ekoloji kodudur.

Nuray,

Aznews.az