Beynin dörd dönüş nöqtəsi insan ömrünün neyrobioloji xəritəsini yenidən müəyyənləşdirir - ŞƏRH

İnsan beyninin uzun illər dəyişməz sayılan inkişaf dövrü haqqında təsəvvürləri yeniləyən son araşdırma göstərir ki, beyin təkamülü tədrici xətt üzrə deyil, dörd kəskin dönüş nöqtəsi ilə irəliləyir. Kembric Universitetində aparılan və minlərlə MRT məlumatına əsaslanan tədqiqat 9, 32, 66 və 83 yaşların kəskin neyrobioloji dəyişikliklərin baş verdiyi mərhələlər olduğunu ortaya çıxarır. Bu nəticələr beynin yetkinləşmə, sabitlik və qocalma proseslərinin əvvəlki modellərdən fərqli şəkildə baş verdiyini göstərir. Xəbərdə vurğulanan məlumatlara görə, 32 yaşa qədər davam edən inkişaf dövrü ən güclü transformasiyalardan biridir və beyin əlaqələrinin səmərəliliyi bu yaşa qədər yüksəlməkdə davam edir.

Bu tapıntıların qlobal neyroelm xəritəsinə əlavə etdiyi ən mühüm məqam insan ömrünün beş neyrobioloji mərhələyə bölünə bilməsidir. Son illərdə beynin struktur dəyişikliklərini izah edən araşdırmalar daha çox uşaq və yaşlı populyasiyalara fokuslanırdı, lakin yeni model orta yaş dövrünün də yüksək dinamikaya malik olduğunu göstərir. Bu nəticə klinik psixiatriya üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, bir çox ruhi pozuntuların yeniyetməlikdən gənc yetkinliyə keçiddə kəskinləşməsi artıq bu dövrdə beyin şəbəkələrinin hələ tam formalaşmaması ilə əlaqələndirilə bilər. Beynin səmərəlilik zirvəsinə 32 yaşda çatması həm idrak performansının, həm də emosional tənzimləmənin formalaşma trayektoriyasını yenidən düşünməyi tələb edir. Dünya üzrə aparılan uyğun araşdırmalar da göstərir ki, sosial qərarvermə, strateji düşüncə və uzunmüddətli planlaşdırma bacarıqları məhz bu yaşlarda ən yüksək səviyyəyə çatır.

Tədqiqatın 66 yaşda başlayan ilk qocalma mərhələsini aydın şəkildə göstərməsi də mühüm nəticələrdəndir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının hesabatları son illərdə damar sağlamlığı ilə bağlı risk amillərinin idrak zəifləməsini sürətləndirdiyini vurğulayır və Kembric araşdırmasının nəticələri bu tendensiya ilə üst-üstə düşür. Ağ maddədə baş verən dəyişikliklər regionlararası əlaqələrin zəifləməsi ilə müşahidə olunur, bu da yaddaşın işlənmə sürətində yüngül azalmalara səbəb ola bilir. Sonrakı mərhələ olan 83 yaş isə beynin ikinci ciddi struktur dönüş yaşını təmsil edir. Bu dövrdə beynin ayrı-ayrı sahələri arasındakı əlaqə gücü daha da azalır və tədqiqatçılar məlumatların məhdudluğuna baxmayaraq bu yaş həddinin neyrodegenerativ proseslərin daha aydın müşahidə olunduğu mərhələ olduğunu qeyd edirlər.

Bu nəticələrin qlobal səviyyədə tətbiqi bir neçə istiqamətdə özünü göstərə bilər. Birincisi, sağlam yaşlanma ilə bağlı strategiyalarda risk qruplarının müəyyənləşdirilməsi daha dəqiq ola bilər. Məsələn, 66 yaşdan əvvəl qan təzyiqi, damar sağlamlığı və həyat tərzi üzrə müdaxilələr beyin əlaqələrinin sabitliyinin daha uzun müddət qorunmasına şərait yarada bilər. İkincisi, təhsil və karyera planlaşdırması sahəsində beynin pik səmərəlilik yaşının 32-yə qədər uzanması yeni qiymətləndirmə mexanizmlərini stimullaşdıra bilər. Üçüncüsü, klinik nevrologiyada diaqnostik çərçivələr bu transformasiya nöqtələri əsasında daha erkən və hədəfli dəyərləndirmələrə uyğunlaşdırıla bilər. Qlobal miqyasda beynin yaşlanma xəritəsi ilə bağlı aparılan işlərin artması bu istiqamətdə daha dəqiq proqnoz modellərinin formalaşmasına şərait yaradır. Lakin ən vacib məqam beyin inkişafının lineer deyil, fərqli mərhələ və sıçrayışlarla davam etdiyini göstərən bu yeni modelin həm elmi yanaşmalarda, həm də praktiki tətbiqlərdə mühüm dönüş yaratmasıdır.

Nuray,

Aznews.az