İran və ABŞ əlaqələri necə bu vəziyyətə gəlib?

Onilliklər ərzində diplomatik əlaqələri olmayan və hər fürsətdə bir-birini terrorçu kimi tanıdan ABŞ və İran arasında son 50 ildə enişli-yoxuşlu münasibətlər var. Vaşinqton və Tehran Hörmüz boğazında gəmi hücumlarından sonra üz-üzə gəlib. 2019-cu il iyunun 13-də Hörmüz boğazında baş verən neft gəmisi yanğınları və ABŞ-ın hadisədə İranı ittiham etməsi Vaşinqton-Tehran xəttində mövcud gərginliyin daha da artmasına səbəb olub. Yarım əsrdən artıqdır ki, iki ölkə arasında fikir ayrılığına, qarşılıqlı təhdidlərə və zaman-zaman müharibə həddinə çatmasına səbəb olan məsələlərdən biri də “İranın guya terrora dəstək verməsi”, 444 gün davam edən girov böhranı, 1953-cü il çevrilişi ilə demokratik yolla seçilmiş Məhəmməd Müsəddiq hökumətinin devrilməsi, İranın nüvə proqramı, İraq-İran müharibəsində Səddama dəstək, İsrailin varlığı və ya xəritədən silinməsi, ABŞ-ın iqtisadi sanksiyalar və enerji marşrutu məsələsidir.

İki ölkə arasındakı gərgin münasibətlərdə iz buraxan silsilə hadisələr aşağıdaklardır:

1953: CIA tərəfindən dəstəklənən çevrilişlə Musaddiq hökumətinin devrilməsi
ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (MKİ) Britaniya kəşfiyyatı ilə koordinasiyada İranın baş naziri Məhəmməd Musaddiqi devirdi. Demokratik seçkilərdən sonra hakimiyyətə gələn Müsəddiq dövlət çevrilişinə cəhd edən zabitlər tərəfindən devrildikdən sonra hakimiyyətə avtoritar idarəçiliyi ilə tanınan ABŞ tərəfdarı Şah Rza Pəhləvi təyin edildi. 2000-ci ildə ABŞ-da çıxışında o zamankı dövlət katibi Madlen Olbrayt ölkəsinin çevrilişlə demokratik yolla seçilmiş baş nazir Musaddiqin devrilməsindəki roluna görə üzr istəyib. Lakin İran rejimi sadəcə olaraq üzrxahlıq nitqini pisləyib.

1957: ABŞ-İran nüvə sazişi imzalandı
Şah Rza Pəhləvinin hakimiyyəti altında olan İran 1957-ci il martın 5-də “Sülh naminə atom” siyasəti çərçivəsində atom enerjisindən mülki məqsədlər üçün istifadə edilməsinə dair Vaşinqtonla nüvə sazişi imzaladı.

1979: İran nüvə sazişini ləğv etdi
Pəhləvi dövrünün son baş naziri Şahpur Bəxtiyar 1979-cu il yanvarın 29-da ABŞ-la 6,2 milyard dollar dəyərində 2 atom elektrik stansiyası üçün müqaviləni ləğv etdiyini açıqladı. Bu açıqlamadan 13 gün sonra Bəxtiyarın vəzifəsi başa çatıb. Sabiq baş nazir daha sonra Parisdə qaldığı evdə sui-qəsd nəticəsində dünyasını dəyişib.

1979 - 1981: Girov böhranı
İranda İslam İnqilabından qısa müddət sonra, 4 noyabr 1979-cu ildə rejimin dəstəklədiyi iranlı tələbələr ABŞ-ın Tehrandakı səfirliyinə basqın edərək 52 diplomatı girov götürüblər. Prezident Ronald Reyqanla İran arasında danışıqlar aparılıb. Təzyiqləri artırmaq üçün ABŞ İrandan neft idxalını dayandırdı və milyardlarla İran dolları donduruldu. Müasir tarixdə ən uzunmüddətli diplomatik girov böhranı olaraq qeydə alınan hadisədə amerikalı diplomatlar 444 gün sonra, 20 yanvar 1981-ci ildə Əlcəzair razılaşması çərçivəsində azad edildi. Vaşinqton diplomatların azadlığa buraxılması müqabilində İran siyasətinə qarışmayacağına söz verib.

1985 - 1986 İran-Contra Skandalı
Birləşmiş Ştatlar Livanda yerləşən, İranyönlü şiə Hizbullah təşkilatının partizanları tərəfindən oğurlanan amerikalı girovları xilas etmək üçün kompleks razılaşma əsasında İranla gizli danışıqlar aparıb. Razılaşma İranın Hizbullah üzərindəki təsirindən istifadə edərək, Amerika istehsalı olan tank əleyhinə raketləri, F-14 qırıcı təyyarələrinin ehtiyat hissələrini və digər silahları İsrail vasitəsilə çatdırmaq müqabilində amerikalı girovları azad etməyi nəzərdə tuturdu. Bundan əlavə, ABŞ-ın tələbi ilə İrandan Nikaraquadakı anti-kommunist (Kontra) partizanlara pul göndərməsi istənilib. Vaşinqton-Tehran xətti ilə bağlı üçtərəfli gizli razılaşma üzə çıxıb. Prezident Ronald Reyqan çətin vəziyyətdə idi. Reyqan əvvəlcə müqaviləni rədd etdi və sonra televiziyada onu qəbul etməli oldu. İran Amerika ictimaiyyəti tərəfindən Hizbullahdan istifadə edərək ABŞ-ı masaya çatdırmaqda insanları oğurlamaqda ittiham olunurdu.

1980-1988 İran İraq müharibəsi
İran-İraq müharibəsi 1980-ci il sentyabrın 22-də Səddam Hüseynin hakimiyyəti altında olan İraqın qonşusu İranın Abadan və Xürrəmşəhr şəhərlərinə hücumu ilə başlayıb. Səkkiz il davam edən, qalib olmayan və ən azı 1 milyon insanın ölümünə səbəb olan müharibə boyu ABŞ İrana qarşı İraqın yanında yer aldı. İsrail İranı dəstəklədi. Suriya və Liviyadan başqa bütün ərəb ölkələri müharibədə İraqın tərəfində olub. ABŞ-ın dəstəyini alan Səddam Xomeyninin Sovet İttifaqına daha yaxın olan “Dünyanın məzlumları despotizm və diktaturaya qarşı ayağa qalxmalıdır” şüarının təhlükəli olduğu və İranın öz inqilabını bu ölkəyə ixrac etmək niyyətində olduğu tezisini müdafiə etdi. İraq. O, bu məqsədlə İranın Livanda Hizbullah və Fələstində İslami Cihad kimi təşkilatların yaradılmasına öncülük etdiyini bildirib.

1988: Fars körfəzində gərginlik
Amerika hərbi gəmiləri Fars körfəzində İran freqatını batırıb. Bundan əlavə, ABŞ Hörmüz boğazı yaxınlığında İranın iki neft platformasını bombalayıb. Buna cavab olaraq İran ABŞ-ın USS Samuel B. Roberts freqatına mina hücumu ilə cavab verdi. Bir neçə ay sonra ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri göyərtəsində 290 nəfərin olduğu İran sərnişin təyyarəsini “təsadüfən” vurdu. ABŞ hökuməti təyyarənin qırıcı təyyarə ilə səhv salındığını bildirib, lakin üzr istəməkdən imtina edib.

2003: İraqın işğalı
ABŞ, Corc Buşun dövründə kimyəvi silaha sahib olduğu iddiası ilə İraqa müharibə elan etdi. Tehran administrasiyası əzəli düşməni Səddamı vəzifədən uzaqlaşdırmaq üçün səssiz qalmaqla ABŞ-a dolayı dəstək verdi. Lakin əhalisinin 60 faizinin şiə olduğu ölkədə müharibə başlayandan bəri Tehranla Vaşinqton arasında təsir münaqişəsi var.

2011: Suriya vətəndaş müharibəsi
Suriyada “ərəb baharı” adlı kütləvi xalq hərəkatları başlayanda və tezliklə silahlı qarşıdurmaya çevriləndə İran bölgədə fəal rol aldı. Suriya prezidenti Bəşər Əsədin ən güclü dəstəkçisi olan İran müttəfiqi Rusiya kimi birbaşa müdaxilə etməsə də, Hizbullah kimi silahlı şiə milis qruplarını təşkil edərək, maddi-texniki dəstək verərək müharibənin gedişatını dəyişdi. Bu müddət ərzində İsrail İrana bağlı hədəflərə tez-tez hava zərbələri endirib. ABŞ da İranın bu ölkədə olmasından narahat olduğunu bildirib.

2015: Yəmən vətəndaş müharibəsi
Hökumət əleyhinə ictimai hərəkatların üsyana, sonra isə vətəndaş müharibəsinə çevrildiyi başqa bir ölkə olan Yəməndə İran və ABŞ bir-birinə qarşı cəbhədədir. Vaşinqton Səudiyyə Ərəbistanının rəhbərlik etdiyi Ərəb Koalisiyasını dəstəkləsə də, İran paytaxt Səna da daxil olmaqla böyük şəhərlərə nəzarət edən şiə husilərin tərəfindədir. On minlərlə insanın həyatını itirdiyi, milyonlarla insanın qaçqın vəziyyətinə düşdüyü müharibədə heç bir tərəf heç bir irəliləyişə nail ola bilməz.

2018: Tramp nüvə sazişindən çıxdı
ABŞ prezidenti Donald Tramp 2018-ci il mayın 8-də keçmiş prezident Barak Obamanın dövründə 2015-ci ildə İranla imzalanmış nüvə sazişindən çıxdığını bəyan edib. Tramp daha sonra İrana, o cümlədən enerji sektoruna qarşı ağır sanksiyaları bərpa etdi.

2019: İran İnqilab Keşikçiləri Ordusu terrorçular siyahısına salınıb
Prezident Tramp aprel ayında İran İnqilabı Keşikçiləri Korpusunu terror təşkilatı kimi tanıdığını bəyan edib. Beləliklə, Vaşinqton ilk dəfə olaraq bir ölkənin hərbi qüvvələrini terror təşkilatı kimi etiketlədi.

Bu qərardan dərhal sonra İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurası ABŞ Mərkəzi Komandanlığını (CENTCOM) terror təşkilatları siyahısına əlavə edib. Milli Təhlükəsizlik Şurasından verilən açıqlamada ABŞ hökumətinin “terrorçuluq tərəfdarı” olduğu və ABŞ Mərkəzi Komandanlığının (CENTCOM) və ona bağlı qüvvələrin terror təşkilatları siyahısına daxil edildiyi bildirilib.

“İran rejiminin ekzistensial fəlsəfəsi ABŞ əleyhinədir”
Yaxın Şərq ekspertləri bildirirlər ki, İranda mövcud administrasiya öz varlıq fəlsəfəsini anti-USizm üzərində qurur və Vaşinqtonla hər gərginlik molla rejiminin xeyrinədir. Yenə ekspertlər bildirirlər ki, İranla gərginlikdən sonra ABŞ-ın da neftlə zəngin körfəz ölkələrinə silah satmaq imkanı olub.
Rusiya ilə paralel siyasət yürüdən İran administrasiyası Yəməndən Suriyaya, Körfəzdən Fələstinə, Livana, İraq və Əfqanıstana kimi bir çox nöqtədə ABŞ-a qarşı vəkil müharibə aparır.

Züriyə Qarayeva
Aznews.az portalının siyasi şərhçisi