Yaxın Şərqdə yeni böhran

Pakistan və İran qonşu İslam ölkələri olsalar da, onlar arasında uzun müddətdir davam edən gərginlik var. Bu gərginliyin səbəbləri arasında Pakistanın sünni islamçı qruplara dəstək verməsi, İranın şiə əhaliyə təsir etmək cəhdi, Əfqanıstanda müxtəlif partiyaları dəstəkləməsi və Hindistanla ticarət əlaqələri qurması göstərilir.

Son hadisələr Pakistan-İran münasibətlərini daha da pozub. İki ölkə arasında diplomatik böhran var. İran bildirir ki, Pakistan terror təşkilatlarına qarşı kifayət qədər tədbir görmür və sərhəd təhlükəsizliyini təmin etmir. Pakistan İranın sərhəd pozuntularını və suverenliyinə hörmətsizliyini tənqid edir. İki ölkə bir-birinin ünvanına sərt bəyanatlar verir, qarşılıqlı ittihamlar irəli sürür.
Belə olan halda Pakistan-İran gərginliyinin yeni müharibəyə səbəb olması ehtimalı varmı? Bu sualın qəti cavabı yoxdur. Ancaq bəzi amillər bu ehtimalı azaldır. Bunlar:
Pakistan və İran nüvə silahına malik ölkələrdir. Bu o deməkdir ki, hər iki ölkə müharibənin dağıdıcı nəticələrini düşünməlidir.
Pakistan və İranın regional və beynəlxalq aktorlarla mürəkkəb əlaqələri var. Bu o deməkdir ki, hər iki ölkə müharibənin siyasi və iqtisadi xərclərini nəzərə almalıdır.
Pakistan və İranın ortaq maraqları və problemləri var. Bu o deməkdir ki, hər iki ölkə müharibədə əməkdaşlıq və dialoq imkanlarını əldən verməlidir.
Bu amillər Pakistan və İranın müharibədən yayınmağa çalışacağını göstərir. Lakin bu o demək deyil ki, gərginlik tamamilə bitəcək. İki ölkə arasında sərhəd təhlükəsizliyi, terrorla mübarizə, Əfqanıstan məsələsi və digər məsələlərdə fikir ayrılığı davam edəcək. Bu fikir ayrılıqları zaman-zaman münaqişələrə və böhranlara səbəb olacaq. Ona görə də Pakistan-İran münasibətlərinin gələcəyi qeyri-müəyyən və qeyri-sabit olacaq.
Pakistan-İran münasibətləri hər iki ölkə 1947-ci ildə müstəqillik qazandıqdan sonra davam edən bir prosesdir. İki ölkə arasında həm əməkdaşlıq, həm də gərginlik olub. Münasibətlərin tarixini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar:

1947-1955-ci illər: İki ölkə arasında dostluq və yaxın münasibətlər quruldu. Pakistan İranın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə olub. İran Pakistanın xaricdəki ilk səfirliyini qəbul edib. Hər iki ölkə Soyuq Müharibə dövründə ABŞ-ın müttəfiqi olaraq qaldı.
1955-1979: İki ölkə Mərkəzi Razılaşma Təşkilatı (MAT) və İnkişaf üçün Regional Əməkdaşlıq (KBI) kimi regional təşkilatlara qoşuldu. İki ölkə arasında iqtisadi, mədəni və hərbi əməkdaşlıq inkişaf etmişdir. Lakin Pakistanın Hindistanla Kəşmir məsələsi və İranın Əfqanıstanla sərhəd mübahisəsinə görə İrandan dəstəyi ala bilməməsi münasibətləri zəiflətdi.
1979-2001: İranda İslam İnqilabı və Şahın devrilməsi iki ölkə arasındakı münasibətləri kökündən dəyişdi. İran Pakistanın sünni islamçı qruplara dəstəyini, Əfqanıstanda Talibanı tanımasını və Hindistanla yaxınlaşmasını tənqid edib. Pakistan İranın şiə əhaliyə təsir cəhdlərini, Əfqanıstanda Şimal Alyansına dəstəyini və Hindistanla nüvə əməkdaşlığını pisləyib. İki ölkə arasında təhlükəsizlik, ideologiya və maraqlar baxımından ziddiyyətlər var idi.
2001-indiki vaxt: 11 sentyabr hücumlarından və ABŞ-ın Əfqanıstana müdaxiləsindən sonra iki ölkə arasında münasibətlər yeni dövrə qədəm qoydu. İki ölkə Əfqanıstanda sabitliyin və sülhün təmin edilməsi üçün əməkdaşlığa başladı. İran Pakistanın nüvə proqramına hörmət etdiyini və onun Hindistanla əlaqələrinin inkişafına qarşı olmadığını bəyan edib. Pakistan bəyan edib ki, İranın nüvə sazişini dəstəkləyir və onun İsraillə münasibətlərinin normallaşmasına qarşı deyil. İki ölkə arasında iqtisadi, enerji və nəqliyyat sahələrində əməkdaşlıq artıb.
Pakistan-İran münasibətləri mürəkkəb xarakter daşıyır, tarixi, mədəni və coğrafi bağlara söykənir, lakin siyasi, ideoloji və təhlükəsizlik problemləri ilə üzləşir. İki ölkə arasında həm əməkdaşlıq, həm də rəqabət potensialı var. Münasibətlərin gələcəyi regional və beynəlxalq dinamikadan asılı olaraq dəyişə bilər.

Züriyə Qarayeva
Aznews.az portalının siyasi şərhçisi