İlk ensiklopediyanın nəşrindən 284 il ötür - ARAYIŞ

1 iyul 1751-ci ildə dünyanın ilk genişmiqyaslı ensiklopediyasının – “Encyclopédie, ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers” (Elm, sənət və peşələr üzrə sistematik lüğət) – ilk cildi nəşr edildi. Bu ensiklopediya Fransada Maarifçilik dövrünün ən mühüm intellektual nailiyyətlərindən biri hesab olunur və cəmiyyətin biliklərini sistemləşdirərək yayımlamaq məqsədi daşıyırdı.

Bu monumental layihənin təşəbbüskarı və baş redaktoru filosof və yazıçı Denis Diderot, digər əsas redaktor isə riyaziyyatçı və iqtisadçı Jean le Rond d'Alembert idi. Ensiklopediyanın məqsədi yalnız mövcud bilikləri toplamaq deyil, həm də o dövrün müasir düşüncələrini və yenilikçi ideyalarını yayaraq cəmiyyəti inkişaf etdirmək idi. Bu, kilsənin və monarxiyanın təsirindən azad, insan ağılına əsaslanan bir dünya görüşünü təşviq edirdi.

Ensiklopediya 28 cilddən ibarət idi və nəşri 1772-ci ilə qədər davam etdi. İlk cild 1751-ci ildə çıxsa da, layihə müxtəlif siyasi və dini təzyiqlərə məruz qaldı. Kilsə və kral hakimiyyəti, əsərin bəzi məzmunlarını təhlükəli və inanc əleyhinə hesab edərək, onun qadağan olunmasına çalışdı. Buna baxmayaraq, əsər Maarifçilik ideyalarının yayılmasında böyük rol oynadı və Avropanın intellektual həyatına dərin təsir göstərdi.

Ensiklopediyanın məzmunu çox geniş idi. Burada elmlərdən texnologiyaya, fəlsəfədən sənətə qədər müxtəlif mövzular əhatə olunurdu. Ensiklopediya Maarifçilik dövrünün əsas dəyərlərini, yəni biliklərin hər kəs üçün əlçatan olması prinsipini əsas götürürdü. Mətnlərdən əlavə, sənətkarlıq, texnologiya və digər sahələri təsvir edən minlərlə illüstrasiya da daxil edilmişdi. Bu, ensiklopediyanı yalnız intellektual əsər deyil, həm də praktiki məlumat mənbəyi edirdi.

Bu nəşr cəmiyyətin biliklərə olan baxışını dəyişdi və gələcəkdə bir çox ensiklopediyaların yaranmasına ilham verdi. Hazırda bu əsər, maarifçilik ideyalarının simvolu və insan ağlının nailiyyətinin zirvəsi hesab olunur.

Azərbaycanda isə, ensiklopediya ənənəsi əsasən XX əsrdən inkişaf etməyə başlayıb. İlk genişmiqyaslı layihə Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası (ASE) idi. Bu ensiklopediya 1970-1986-cı illər arasında nəşr edilib və 10 cilddən ibarət olub. ASE Azərbaycanın tarixi, mədəniyyəti, elmi və təbiəti haqqında məlumatları bir araya gətirən mühüm bir mənbə idi.

Müstəqillik dövründə milli ensiklopediyaların hazırlanması yeni mərhələyə qədəm qoydu. 2007-ci ildə Azərbaycan Milli Ensiklopediyası layihəsinin ilk cildi işıq üzü gördü. Bu ensiklopediya müstəqil Azərbaycanın dəyərlərini və tarixini əks etdirmək məqsədi daşıyırdı.

Bu gün ensiklopedik məlumatlar təkcə çap formatında deyil, həm də onlayn platformalarda təqdim olunur ki, bu da biliklərə daha geniş çıxış imkanı yaradır. Ensiklopediyalar Azərbaycanın elmi, tarixi və mədəni irsini qoruyub gələcək nəsillərə çatdırmaqda mühüm rol oynayır.

AzNews.az