IQ nədir və insan zəkasının ölçülməsində hansı rola malikdir?

İnsanın intellektual potensialını, yəni düşünmə, öyrənmə, anlama və problemləri həll etmə qabiliyyətini ölçmək üçün istifadə olunan göstəricilərdən ən məşhuru IQ anlayışıdır. IQ termini ingilis dilində “intelligence quotient” sözlərinin qısaldılmış formasıdır və “intellekt əmsalı” kimi tərcümə olunur. Tarixi olaraq XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində psixologiya elminin inkişafı ilə yanaşı, insan zəka səviyyəsini ölçmək və müqayisə etmək cəhdləri də meydana çıxıb. Fransız psixoloqu Alfred Binet tərəfindən ilk intellekt testlərinin hazırlanması ilə bu sahədə yeni bir mərhələ başlayıb. Daha sonra amerikalı psixoloqlar tərəfindən bu testlər təkmilləşdirilib və nəticədə IQ göstəricisi ortaya çıxıb.

IQ testlərinin əsas məqsədi insanların idrak qabiliyyətlərini standart ölçülərlə qiymətləndirməkdir. Bu testlər məntiqi düşüncə, analitik təhlil, yaddaş, diqqət, məkan təsəvvürü, riyazi bacarıqlar və dil bilikləri kimi müxtəlif sahələri əhatə edir. Əldə olunan nəticələr müəyyən bir normativ orta göstərici ilə müqayisə edilir və adətən 100 bal orta səviyyə hesab olunur. Yəni, əgər bir insanın IQ göstəricisi 100-dürsə, bu, onun orta intellekt səviyyəsinə sahib olduğunu göstərir. 100-dən yuxarı nəticələr orta göstəricidən üstün intellekti, daha aşağı nəticələr isə zəif intellektual qabiliyyətləri ifadə edir. Bununla yanaşı, psixoloqlar dəfələrlə qeyd ediblər ki, IQ testləri insanın bütün bacarıqlarını əhatə etmir və intellekti tam şəkildə ölçmək üçün kifayət qədər dəqiq göstərici deyil.

Müasir dövrdə IQ yalnız akademik uğurların və ya məntiqi tapşırıqları həll etmə qabiliyyətinin göstəricisi kimi qəbul edilmir. Elmi araşdırmalar göstərir ki, yüksək IQ insanın həyatdakı uğurlarına təsir etsə də, təkbaşına həlledici amil deyil. Sosial münasibətlərdə uğurlu olmaq, emosional sabitliyi qorumaq, liderlik keyfiyyətləri nümayiş etdirmək və qərar qəbul etmə bacarıqları çox vaxt EQ, yəni emosional zəka ilə daha sıx bağlıdır. Bu səbəbdən də müasir psixologiyada IQ ilə yanaşı EQ və digər intellektual göstəricilərə də böyük əhəmiyyət verilir.

IQ testlərinin tətbiqi bəzən mübahisələrə də yol açır. Çünki insanın yaradıcılıq qabiliyyəti, incəsənət duyumu, musiqi istedadı və ya sosial bacarıqları bu testlərdə nəzərə alınmır. Bu səbəbdən yalnız IQ nəticəsinə əsaslanaraq insanın zehni potensialı haqqında yekun nəticə çıxarmaq yanlış ola bilər. Digər tərəfdən, bəzi alimlər hesab edir ki, IQ testləri mədəniyyətlərarası fərqləri də nəzərə almır və fərqli sosial mühitlərdə böyüyən insanların nəticələri müqayisə etmək həmişə ədalətli olmur.

Bununla belə, IQ anlayışı müasir dünyada geniş şəkildə istifadə olunur. Təhsil sistemlərində, peşəkar sahələrdə və elmi araşdırmalarda IQ testlərindən insanın öyrənmə qabiliyyətini və analitik düşüncəsini qiymətləndirmək üçün vasitə kimi istifadə edilir. Uşaqların təhsil potensialını müəyyən etmək, xüsusi qabiliyyətləri aşkar etmək və ya öyrənmə çətinliklərini vaxtında görmək baxımından da bu testlər mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bəzi ölkələrdə isə hərbi xidmətə qəbul zamanı belə testlərdən yararlanılır.

Ümumilikdə, IQ anlayışı insan intellektinin müəyyən bir aspektini ölçmək üçün yaradılmış alətdir, lakin insan zehninin dərinliyi və mürəkkəbliyi yalnız bu göstərici ilə izah oluna bilməz. Zəka çoxşaxəli və çoxqatlı bir anlayışdır. IQ isə onun yalnız bir hissəsini, daha doğrusu məntiqi-analitik tərəfini əks etdirir. İnsan həyatında uğurlu olmaq üçün yalnız yüksək IQ deyil, həm də emosional balans, yaradıcı düşüncə, sosial bacarıqlar və davamlı öyrənmə istəyi vacibdir.

Sonda qeyd etmək olar ki, IQ testləri faydalı və maraqlı bir göstərici olsa da, insanı qiymətləndirərkən yalnız bu rəqəmə əsaslanmaq düzgün deyil. İnsan zəkası rəngarəngdir və hər bir fərdin potensialı müxtəlif sahələrdə parlaq şəkildə özünü göstərə bilər.

AzNews.az