İnsanın qərarvermə zamanı emosiyaların rolu

İnsanın gündəlik həyatında qəbul etdiyi qərarlar həm rasional, həm də emosional proseslərin nəticəsidir. Hər bir seçim, hətta görünüşcə sadə qərarlar belə, yalnız məntiq və analiz əsasında deyil, eyni zamanda emosiyalar tərəfindən də formalaşdırılır. Emosiyalar, insanın hiss etdiyi sevinc, qorxu, qıcıqlanma, təəccüb və ya kədərlənmə kimi vəziyyətlər, şüurlu qərarvermə prosesində güclü təsir göstərir. Qərarvermə zamanı insan beynində paralel olaraq iki sistem işləyir: bir tərəfdən rasional analiz, məlumatların toplanması və nəticələrin proqnozlaşdırılması ilə məşğul olan şüurlu sistem, digər tərəfdən isə sürətli, intuitiv və emosional reaksiya verən alt sistem. Bu iki sistem arasında balansın necə qurulması, qərarın səmərəliliyini və nəticələrinin uzunmüddətli effektivliyini müəyyən edir.

Emosional faktorlar qərarverməyə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, qorxu hissi bir insana potensial risklərdən qorunmaq imkanı verir və təhlükəli situasiyalarda impulsiv hərəkətlərin qarşısını alır. Eyni zamanda, qorxu və təşviş hissi bəzən qərarın düzgün qiymətləndirilməsinə mane ola bilər, insanı ehtiyatlılığa deyil, əksinə, təxirə salmağa və ya səhv seçim etməyə vadar edə bilər. Sevincli və müsbət emosiyalar isə yaradıcı qərarvermə və yenilikçi yanaşmalar üçün stimul yarada bilər, amma aşırı pozitiv duyğular riskləri düzgün qiymətləndirməyə mane olaraq impulsiv qərarların verilməsinə gətirib çıxara bilər.

Tədqiqatlar göstərir ki, insan beyni emosional və rasional qərar vermə proseslərini paralel aparır, lakin emosional reaksiyalar tez-tez ilkin rol oynayır və nəticədə şüuraltı seçimlər, şüurlu analizdən əvvəl formalaşa bilər. Buna görə də insanlar çox vaxt intuitiv qərarlar verirlər, onları daha sonra rasional əsaslarla izah etməyə çalışırlar. Bu proses həm şəxsi həyatda, həm iş mühitində, həm də sosial münasibətlərdə özünü göstərir. İşgüzar mühitdə rəhbərlər və menecerlər qərar qəbul edərkən yalnız maliyyə göstəricilərini və məlumatları yox, həm də əməkdaşların motivasiyasını, stress səviyyəsini və emosional durumunu nəzərə almalıdırlar. Eyni şəkildə, ailə və şəxsi həyatda qərarlar valideynlik, münasibətlər və maliyyə seçimlərinə təsir edən emosional vəziyyətlərlə sıx bağlıdır.

Emosiyaların qərarvermə üzərindəki rolu həmçinin uzunmüddətli perspektivdə davranış nümunələrinin formalaşmasına təsir edir. İnsanlar keçmişdə yaşadıqları emosional təcrübələrdən dərs alır və gələcəkdəki qərarlarını bu təcrübələrə əsaslanaraq formalaşdırırlar. Məsələn, uğursuz bir investisiya və ya kədərli bir şəxsi təcrübə, gələcəkdə oxşar situasiyalarda daha ehtiyatlı qərar qəbul etməyə səbəb ola bilər. Bununla belə, emosional travmalar bəzən qərarverməni bloklaya bilər, insanın potensial imkanlardan faydalanmasına mane olur və həyat keyfiyyətini azalda bilər.

Psixologiyada “emosional zəka” anlayışı bu məsələnin daha dərin anlaşılmasına kömək edir. Emosional zəka, insanın öz emosiyalarını tanıması, onları idarə etməsi, başqalarının emosional durumunu anlama bacarığı və buna uyğun reaksiyalar vermə qabiliyyətini ifadə edir. Emosional zəkanın yüksək səviyyədə olması qərarvermədə daha balanslı və uzunmüddətli perspektivli seçimlərin edilməsinə imkan yaradır. İnsan emosiyalarını düzgün idarə edə bildikdə, riskləri daha obyektiv qiymətləndirə bilir, impulsiv reaksiyalardan qaça bilir və daha məqsədəuyğun nəticələr əldə edə bilir.

Müasir elmi tədqiqatlar həmçinin göstərir ki, qərarvermədə stress və təzyiq faktorları emosiyaların təsirini artırır. İnsan stres altında olduqda, beyin daha çox instinktiv və emosional reaksiya göstərir, rasional analiz ikinci plana keçir. Bu səbəbdən stressli situasiyalarda verilən qərarlar tez-tez səhv və ya qısa müddətli fayda yönümlü olur. Stressin azaldılması, rahat və balanslı şəraitin yaradılması, həm şəxsi, həm peşəkar həyat üçün düzgün qərarların verilməsini asanlaşdırır.

Nəticə etibarilə, insan qərarvermə prosesi həm şüurlu, həm də emosional mexanizmlərin qarşılıqlı təsirindən yaranır. Emosiyalar həyatın bütün sahələrində hərəkətverici rol oynayır, risklərin qiymətləndirilməsinə, kreativ düşüncəyə və sosial münasibətlərə təsir göstərir. Emosiyaları tamamilə məhdudlaşdırmaq mümkün olmasa da, onların fərqində olmaq və idarə etmək bacarığı uzunmüddətli perspektivdə daha səmərəli qərarlar verməyə imkan yaradır. Qərarvermənin psixologiyası göstərir ki, insanlar yalnız rasional analizlə deyil, həm də emosional zəkanın gücü ilə həyatda uğurlu seçimlər edə bilirlər.

AzNews.az