Telefon asılılığı: dopamin tələsi beynimizi necə idarə edir?

İndi hər birimizin cibində olan kiçik ekran, demək olar ki, həyatımızın idarəçisinə çevrilib. Telefonlar təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də diqqət, vaxt və hətta duyğularımızı udan alətlərdir. “Telefon asılılığı” termini son illərdə psixoloqlar və nevroloqlar tərəfindən ən çox müzakirə olunan mövzulardan biridir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, bu asılılığın kökündə sadəcə maraq və əyləncə deyil, beyində baş verən kimyəvi proseslər dayanır. Hər dəfə bildiriş səsləri, mesaj işarələri və sosial şəbəkə bəyəniləri dopamin adlı “xoşbəxtlik hormonu”nu ifraz edir. Dopamin beynin mükafat mərkəzini aktivləşdirir və insanı təkrar-təkrar həmin hissi yaşamağa sövq edir.

Bu mexanizm siqaret və şəkər asılılığına çox bənzəyir. Beyin bir dəfə dopamin artımını hiss etdikdə, onu yenidən axtarmağa başlayır. Buna görə də insan telefonunu məqsədsiz yerə açır, heç bir vacib səbəb olmadan ekranı yoxlayır, bəzən beş dəqiqəlik baxış planlaşdırır, amma yarım saat keçir. 2024-cü ildə “Statista”nın apardığı qlobal tədqiqatda qeyd olunur ki, orta istifadəçi gündə təxminən 4 saatını telefonda keçirir. Bu, il ərzində 60 tam gün deməkdir — yəni iki ay fasiləsiz ekran qarşısında vaxt keçirmək.

Asılılığın digər tərəfi isə diqqət dağınıqlığı və sosial əlaqələrin zəifləməsidir. Harvard Universitetinin psixoloqları qeyd edir ki, tez-tez telefon yoxlama vərdişi beynin “dərin diqqət” rejimini pozur. İnsan beyni bir işi tamamlamaq üçün 20 dəqiqə fasiləsiz fokuslanmaya ehtiyac duyur, amma hər dəfə telefon titrəyəndə bu proses sıfırlanır. Nəticədə həm məhsuldarlıq azalır, həm də insanın uzunmüddətli yaddaşı zəifləyir.

Sosial əlaqələr də bu vərdişdən ciddi zərər görür. Yemək zamanı, dostlarla söhbətdə və ya ailə görüşlərində insanların əllərində telefon olması artıq adi haldır. Bu davranış “phubbing” (phone + snubbing) adlanır, yəni qarşısındakı insanı telefonla görməməzliyə vurmaq. Psixoloqlar bildirirlər ki, bu hal münasibətlərdə soyuqluq və dəyərsizlik hissi yaradır.

Maraqlıdır ki, telefon istehsalçıları və sosial media platformaları bu asılılığı bilərəkdən gücləndirir. Rəng seçimi, bildiriş səsləri və tətbiq dizaynları elə tərtib olunur ki, istifadəçi onlardan ayrıla bilməsin. Qırmızı bildiriş nişanı, məsələn, təsadüfi deyil — insan beynində təhlükə və diqqət siqnalı yaradır.

Buna baxmayaraq, telefon tam düşmən deyil. Onu idarə etmək mümkündür, sadəcə qaydalar lazımdır. Mütəxəssislər gün ərzində “ekransız saatlar” təyin etməyi, yatmazdan əvvəl ən azı 1 saat telefon istifadə etməməyi və sosial şəbəkə bildirişlərini söndürməyi tövsiyə edir. Bəzi insanlar “digital detox” – yəni texnologiyadan müvəqqəti uzaq qalma təcrübəsini sınayır və bunun nəticəsində zehni rahatlıq, yuxu keyfiyyətinin artması və real sosial əlaqələrin bərpasını müşahidə edir.

Nəticədə məsələ təkcə telefonda deyil, beynin onu necə qavramasında gizlidir. Texnologiya həyatımızın ayrılmaz hissəsidir, amma hər dəfə ekranı açarkən özümüzdən soruşmalıyıq: “Mən indi nəyisə öyrənmək üçün baxıram, yoxsa sadəcə dopamin dozası üçün?” Cavab çox şeyi dəyişə bilər.

AzNews.az