Göz rənglərinin sirri: genetik kod, təkamül və insan baxışının sehrli dili

Göz rəngi insanın xarici görkəminin ən fərqli və təsirli xüsusiyyətlərindən biridir. O, təkcə estetik baxımdan fərqləndirici element deyil, həm də genetik, bioloji və psixoloji baxımdan çoxsaylı mənaları özündə daşıyır. Göz rəngi irisin — yəni göz bəbəyini əhatə edən dairəvi hissənin — piqment tərkibi, melaninin miqdarı və işığın bu piqmentlər üzərində əks olunma dərəcəsi ilə müəyyən olunur. Sadə dillə desək, göz rəngi bir növ genetik və optik təsirlərin vəhdətidir. İnsan gözlərinin rəngi çox müxtəlif ola bilər: qəhvəyi, mavi, yaşıl, boz, fındıq rəngi (hazel), qara və nadir hallarda kəhrəba və bənövşəyi çalarlar. Hər bir rəngin yaranma mexanizmi, yayılma tezliyi və mədəni anlamı bir-birindən fərqlənir.

Dünyada ən geniş yayılmış göz rəngi qəhvəyi və ya tünd qəhvəyi rəngdir. Bu rəngin yaranmasının əsas səbəbi irisdə yüksək miqdarda melanin piqmentinin olmasıdır. Melanin həm dərinin, həm saçın, həm də gözün rəngini müəyyən edən əsas bioloji maddədir. Qəhvəyi gözlər işığı daha az əks etdirir, bu da onları dərin və tünd göstərir. Statistik məlumatlara görə, dünya əhalisinin təxminən 80 faizinin gözləri qəhvəyidir. Bu rəng daha çox Asiya, Afrika, Latın Amerikası və Yaxın Şərq ölkələrində üstünlük təşkil edir. Qəhvəyi gözlü insanların gözləri ultrabənövşəyi şüalara qarşı daha dözümlüdür, bu da isti və günəşli iqlimlərdə təkamül baxımından üstünlük yaratmışdır.

Mavi gözlər isə melanin miqdarının çox az olduğu hallarda yaranır. Mavi rəng əslində irisdə piqmentin olmamasından deyil, işığın paylanmasından qaynaqlanır. Gözün daxili qatlarından keçən işıq daha çox qısa dalğa uzunluğuna malik mavi işığı əks etdirdiyi üçün göz mavi görünür. Bu optik hadisə Rayleigh səpələnməsi adlanır və eyni mexanizm göyün mavi görünməsini də izah edir. Mavi gözlər əsasən Avropa mənşəli insanlarda, xüsusilə Skandinaviya, Baltik və Şimali Avropa xalqları arasında geniş yayılmışdır. Tədqiqatlar göstərir ki, mavi gözlərin genetik mənşəyi təxminən 6-10 min il əvvələ, Qara dəniz ətrafında yaşayan bir əcdadın gen mutasiyasına dayanır. Maraqlıdır ki, bu mutasiya nəticəsində bütün mavi gözlü insanların genetik olaraq ortaq bir əcdadı var.

Yaşıl gözlər dünyada ən nadir göz rənglərindən biridir. Onlar irisdəki melanin səviyyəsinin orta olduğu, lakin sarı piqmentin də az miqdarda iştirak etdiyi hallarda yaranır. Bu qarışıq optik təsir nəticəsində yaşıl rəng ortaya çıxır. Yaşıl gözlər əsasən Şimali və Qərbi Avropada, xüsusilə İslandiya, İrlandiya və Macarıstan kimi ölkələrdə daha çox rast gəlinir. Bu göz rəngi mədəniyyətlərdə həmişə simvolik mənalar daşıyıb — bir çox xalqlarda yaşıl gözlər sehr, sirr və qeyri-adi cazibə ilə əlaqələndirilib.

Boz gözlər optik baxımdan mavi gözlərə bənzəyir, lakin irisdə işığın səpələnmə tərzi bir qədər fərqlidir. Boz rəng, irisdəki kollagen liflərinin işığı daha çox diffuz şəkildə əks etdirməsi nəticəsində yaranır. Bu gözlərdə bəzən mavi, bəzən yaşıl tonlar da müşahidə olunur. Boz gözlər çox vaxt sakitlik, dərin düşüncə və emosional sabitliklə assosiasiya edilir.

Fındıq rəngi və ya hazel gözlər, bir neçə rəngin — qəhvəyi, yaşıl və bəzən sarı çalarların — qarışığından ibarətdir. Bu gözlərdə melanin qeyri-bərabər paylandığı üçün rəng işığa və əhval-ruhiyyəyə görə dəyişə bilər. Məsələn, günəş işığında daha çox yaşıl, kölgədə isə tünd qəhvəyi görünə bilər. Bu tip gözlər dinamik və dəyişkən xarakterlərlə tez-tez əlaqələndirilir.

Bəzi insanlarda gözlərdə heterokromiya deyilən nadir bir hal müşahidə olunur, yəni hər iki gözün rəngi fərqli olur və ya bir gözün içində iki fərqli rəng bölgəsi olur. Bu hal ya genetik səbəblərlə, ya da travma və ya xəstəlik nəticəsində baş verə bilər. Heterokromiya çox nadir və diqqətçəkici bir xüsusiyyətdir, belə insanların baxışları adətən çox unudulmaz təsir buraxır.

Göz rənginin təkamül və genetik tərəfləri də olduqca maraqlıdır. İrisin rəngini müəyyən edən genlər bir neçə fərqli xromosomda yerləşir, lakin əsas rol OCA2 və HERC2 genlərinə məxsusdur. Bu genlər melaninin istehsalını və paylanmasını tənzimləyir. Uzun illər ərzində alimlər hesab edirdilər ki, göz rəngi Mendel qanunlarına uyğun olaraq yalnız iki dominant genlə müəyyən olunur, lakin müasir genetika sübut edib ki, bu proses çoxgenlidir və müxtəlif genlər arasındakı qarşılıqlı təsirlər nəticəsində geniş rəng spektri yaranır.

Psixoloji baxımdan göz rəngi insanların bir-biri haqqında ilkin təsəvvürlərini də formalaşdırır. Tünd gözlü insanlar çox vaxt enerjili, emosional və iradəli, açıq gözlü insanlar isə sanki sakit, romantik və duyğusal kimi qəbul edilir. Bu təəssüratlar elmi cəhətdən tam sübut edilməsə də, insanların sosial ünsiyyətdə vizual qavrayışa nə qədər əhəmiyyət verdiyini göstərir.

Mədəniyyətlərdə göz rənginin simvolik mənaları müxtəlifdir. Qədim Misirdə qara gözlər güc və qoruma ilə əlaqələndirilirdi, Avropada mavi gözlər paklığın və səmimiyyətin rəmzi sayılırdı. Şərq xalqlarında yaşıl gözlər həm sevgi, həm də ehtirasın nişanəsi hesab olunurdu. Hətta bir çox xalqlarda “pis göz” inancı məhz gözün enerjisinə, baxışın gücünə əsaslanırdı.

Göz rəngi bəzən insanın yaşına, sağlamlıq vəziyyətinə və emosional halına görə də dəyişə bilər. Körpələrin çoxunun gözləri doğulduqda mavi və ya boz olur, çünki melanin hələ tam formalaşmayıb. Zaman keçdikcə, təxminən bir-iki yaşda piqment istehsalı artır və gözlər öz daimi rəngini alır. Yaşlandıqca isə bəzi hallarda rəng açılır və ya tutqunlaşır. Bu, orqanizmdə biokimyəvi proseslərin təbii nəticəsidir.

Bəzi tibbi vəziyyətlərdə göz rəngində dəyişiklik müşahidə edilə bilər. Məsələn, “Horner sindromu” və ya “Fuchs heterokromik iridosiklit” kimi xəstəliklər irisin piqment səviyyəsini dəyişə bilər. Eyni zamanda, bəzi dərmanlar, xüsusilə qlaukoma üçün istifadə edilən damcılar, uzun müddət istifadədə irisdə melanini artıraraq göz rəngini tündləşdirə bilər.

Göz rəngi həm də irsi xüsusiyyət olduğundan ailə üzvləri arasında bənzərliklər çox müşahidə olunur. Lakin iki qəhvəyi gözlü valideyndən mavi gözlü uşaq doğula bilər, çünki genetik kombinasiyalar çox mürəkkəbdir və resessiv genlər nəsillər boyu daşıyıcı qala bilər. Bu da genetik müxtəlifliyin və insan irsinin nə qədər zəngin və maraqlı olduğunu göstərir.

Estetik baxımdan göz rəngi insanın xarici görünüşünə, xüsusən də üz ifadəsinə, emosional təsir gücünə və cazibəsinə birbaşa təsir edir. Rəngin intensivliyi və parlaqlığı bəzən insanın baxışlarını unudulmaz edir. Bu səbəbdən gözlərə “ruh aynası” deyilməsi təsadüfi deyil.

Beləliklə, göz rəngi təkcə bioloji və genetik faktorların məhsulu deyil, həm də mədəniyyətin, emosiyanın və şəxsiyyətin ifadə formasıdır. O, insanın kimliyinin ayrılmaz hissəsi olmaqla yanaşı, onun fərdiliyini və dünyaya baxış tərzini simvolizə edir. Göz rənginin müxtəlifliyi insan təbiətinin zənginliyini, genetik kodun heyrətamiz gücünü və təbiətin incə harmoniyasını əks etdirən canlı bir möcüzədir.

AzNews.az