– Bəzən deyirlər, nəsr 40 yaşdan sonra başlayır. Siz yazmağa təxminən 40 yaşda başlamısınız. Amma, əvvəllər şeirləriniz rus dilində çap olunub. Bu prosesi necə keçirdiniz?
– Əvvəla onu deyim ki, bu 40 yaş “sindromu” mənə o qədər də inandırıcı görünmür. Məsələn, mənim çox sevdiyim yazıçılar var: Kamü, Steynbek, Kafka… Bu sənətkarlar ən yaxşı əsərlərini əsasən 40 – a qədər yazıblar. Kafka cəmi qırx il yaşayıb, amma görün özündən sonra hansı əsərləri qoyub gedib: “Məhkəmə”, “Qəsr”, “Çevrilmə”… Con Steynbek “Qəzəb saxlımları”nı, “Siçanlar və adamlar”ı 35 yaşına qədər yazıb. Eləcə də Alber Kamü… Yəni, bu yaş məsələsi bir az mübahisəli ola bilər. Amma görünür, bəli, “sanballı” roman yazmaq üçün yetərincə ömür sürməlisən, zəngin həyat təcrübən, müşahidələrin, güclü mütaliən olmalıdı; “qalın” romanlar üçün “qalın” da yaşamalısan.
O ki qaldı sualın ikinci hissəsinə, özümü heç vaxt şair hiss eləməmişəm, bu gün də eləmirəm. Şeirlərimi zəif hesab edirəm. Gənclik havası olub, nəsə beş-on şeir pərvazlanıb… O vaxtlar Rusiyada neft sahəsində işləyirdim, şimalda, bir növbə rəisimiz vardı, Andreev Vladimir Petroviç. Kazan Universitetinin jurnalistikasını bitirmişdi, savadlı adam idi. İşdə çox tələbkar, həm də bir az qaba, kobud adam idi, heç kim onunla bir növbədə işləmək istəmirdi. Amma mən işləyirdim, çünki ədəbiyyat adamıydı, yaxşı şeirləri, publisistikası vardı. Sonradan o, bizim şəhərin meri oldu. Necə? Qələmin hesabına. Özünün şəxsi qəzeti vardı, həftədə bir dəfə çıxırdı, çox da maraqla qarşılanırdı. Çünki fəhlənin sözünü deyirdi, neftçilərin hüquqlarını müdafiə edirdi… Hə, bir dəfə o dedi ki, şeirlərini ver ruscaya çevirək, qəzetdə verək, maraqlı olacaq…
– Sərbəst vəzndə yazılmışdı?
– Bəli, sərbəst.
– Mütəmadi çıxırdı şeirləriniz?
– Yox, bir-iki dəfə. Gecə növbəsində bekarçılıq olurdu, onun da çap makinası vardı, çox vaxt özüylə işə gətirirdi…
– Rus mühiti sizin bədii menyunuza nələri qatdı, nə qazandırdı?
– Rus mühiti ilk növbədə mənə pul qazandırdı. Orada, dediyim kimi, neft sahəsində işlədim, sonradan bazar iqtisadiyyatına “yaşıl işıq” veriləndə şəxsi biznesimi qurdum. “Bədii menyu”ya gəldikdə isə… Rus mühiti mənə elə bir zəngin həyat təcrübəsi verdi ki, yaradıcılıq üçün ondan qiymətli heç nə ola bilməzdi. Əvvəla onu deyim ki, uzaq neft şəhərində – Sibirdə uzun müddət işsiz qalmışam. Necə deyərlər, həyatın dibini görmüşəm, başım daşdan daşa dəyib. O vaxt Rusiyanın ən mürəkkəb, ən qarışıq vaxtları idi. Xüsusən, şimalda anarxiya idi. Bir tərəfdən də işsizlik, qəribçilik, şaxta… Şəhərdə ən iri NQÇİ – nin direktoru erməni idi, Bakı ermənisi. Düzdü, yanında azərbaycanlı mütəxəsislər var idi, özü də, yaxşı vəzifələrdə. Amma niyəsə məni işə götürmək istəmədi, dedi, başa düş, mən gecələr evimdə rahat yatmaq istəyirəm. Bəlkə Qarabağlı olduğumu demişdim, ona görə, – hansı rayondan olduğumu özü soruşmuşdu. Amma ikinci dəfə götürdü. İxtisasım birbaşa neftlə əlaqəli olmadığı üçün (inşaat mühəndisliyini bitirmişdim) operator kimi götürdü. Biznesə keçəndən sonra isə çətinliklər daha çox oldu, daima risk, maddi çətinliklər, qarlı-şaxtalı yollar… Elə olurdu, yük maşınında səkkiz-on sutka yol getməli olurdum. Təsəvvür elə, sürücü öz işində, mən də… öz içimdə! Daxili dialoqlar, fikir çarpıntıları, götür-qoylar… Buyur, bu da sənə “bədii menyu” materialı.
– Bişmiş bir yazıçı olaraq “yaradıcılıq fakültəsi”ndə oturmaq sizə qəribə gəlirdi?
– Qəribə gəlmirdi, əksinə, yaradıcı adamın daima elə bir istiyə, ocağa – mühitə ehtiyacı var. Kamal müəllim o fakültəni işıqlı bir məramla, titanik bir əmək sayəsində yaratmışdı, ətrafına Azərbaycanın ən dəyərli ədəbiyyat , fikir adamlarını yığmışdı; ulduzlu KƏHKƏŞAN: Rüstəm Kamal, Rəhim Əliyev, Niyazi Mehdi, Cavanşir Yusifli, Aydın Talıbzadə, Tehran Əlişanoğlu, Azad Qaradərəli, Etimad Başkeçid, Salam Sarvan… Onlar hərəsi öz sahəsinin “as”larıdı. Kamal Abdulla özü həftədə bir, ya iki dəfə master-klass keçirdi. Fakültənin qapısı məbəd qapısı kimi hamıya açıq idi, ocaq kimi, pir kimi əlçatan idi. Uşaqlar bir ailənin üzvü kimi mehriban bir sözlə, əsl yaradıcılıq atmosferi, ab-havası vardı, rəsmiyyətsiz, filansız.
– “Ağ buludlar” əsərində “Edip” mifinə müraciət etmisiniz. Sizi belə çətin bir mövzudan yazmağa nə vadar etdi?
– Əvvəlcədən o əsərin hara aparacağını, təbii ki, bilmirdim. Çünki o, kiçik bir hekayə kimi nəzərdə tutulmuşdu, yazılmışdı da. Adı da “Ağ buludlar” deyildi, başqaydı. Bədbəxtlikdən, ya xoşbəxtlikdən o hekayə kompüterdən itdi. Onu yenidən yazmaq cəhdi nəticəsində isə süjet yiyəsiz-yüyənsiz dağ seli kimi vurub yatağını dağıtdı. Rahat yazı prosesi idarəolunmaz, məşəqqətli yaradıcılıq “stixiyasına” çevrildi. Gedişatı ram eləmək mümkün olmadı; səmtsiz-çəpəki külək mətnin havasını, ruhunu dağıdıb alt-üst elədi, mətn özü-özünü yaratmağa, – bəlkə də dağıtmağa başladı. “Su axar, çuxurun tapar”, düz sözdü. Bulanıb, durulandan sonra məlum oldu ki, əsər “Edip mifi”nin strukturuna oturub, rahatlığını, yatağını, hətta ideyasını da orda tapıb.
– Hekayələrinizin əksəriyyətində mifoloji göndərmələr var. Niyə düşünürsünüz ki, hər hansı bir hekayənin arxasında mütləq qədim bir hekayə dayanmalıdı?
– İki, ya üç hekayəmdə mifoloji göndərmə var. Ümumiyyətlə, o qənaətdəyəm ki, əgər hansısa əsər alınıbsa, həyatdan, ya kitabdan gəlir, fərqi yoxdu, bütövdürsə, tamdısa, yəni bir orqanizm halına gəlibsə, bu və ya başqa şəkildə onun mifologiya ilə əlaqəsi mütləq olur. Bu, qaçılmazdı. İstəsən də, istəməsən də. Yəni, alt qatda mütləq olur. Çünki başlanğıc, maya məsələsi var. Bir də, mifoloji süjetlərə göndərmələrin başqa bir mühüm cəhəti də var: açar! Bu yolla sən başqa mədəniyyətlərə körpü atırsan, yad oxucuya tanış kodlar verirsən, mənanı fokuslandırırsan, doğmalaşdırırsan… Əgər oxucu intellektualdırsa, təbii ki. İntellektual deyilsə, nə oyundan çıxırsan çıx, xeyri yoxdu. Məsələn, Pamuk sonuncu “Qırmızı saçlı qadın” romanında kodları son dərəcə, açıq verib, amma “Rüstəm və Söhrab” dastanından (Firdovsi) və Edip mifindən xəbəri olmayan oxucu üçün o kodların heç bir mənası yoxdu..
– Mübariz Cəfərli ədəbiyyata sizdən öncə gəlib. Təxminən yaşınız da eynidi. Siz birdən-birə gəldiniz və adınız ən çox çəkilən nasirlər sırasında oldu. Belə tez parlamağın sirrini bölüşün. Sizi qısqananlar olurmu?
– Biz Mübariz Cəfərli ilə nəyinki eyni yaşdayıq, həm də eyni institutda, eyni fakultədə oxumuşuq. Səhv eləmirəmsə, o məndən bir kurs yuxarı olmalıydı. Həmin vaxt onunla tanış deyildik. Amma sənətkarla bağlı maraqlı bir xatirəm var. 80-ci illərdə mən bir hekayə yazıb “Ulduz”a göndərmişdim. Zəif olduğu üçün, təbii ki, dərc eləməmişdilər, sonralar onu düzəltdim “Ağ yel” hekayəsi elədim. Sən demə, həmin ərəfələrdə Cəfərlinin “Ulduz” da hekayəsi çıxıbmış. Təsəvvür edin, adımız, institut, fakültə eyni, jurnalda bunların hamısı yazılıbmış. familiyamız da oxşayır. Mən Rəfiyev, o Cəfərli. Görən mənə gözaydınlığı verir, təbrik edir. Mən də, məəttəl qalmışam, bilirəm axı, məktubum üstümə qayıdıb, mənlik bir iş yoxdu, amma yenə də, təbrikləri geninə-boluna qəbul edirəm, şellənirəm. .. Hə, adaşımın hesabına cavanlıqda bir az təşərləndiyim də olub, sağ olsun.
O ki qaldı, parlamağa, parlayıb nə etmişəm ki, kiminsə mənə paxıllığı tutsun. Elə bir şey yoxdu.
– Çox enerji tələb edən bir üslubda yazırsınız. Nəsrdə yenilik edirsiniz. Bu yenilik necə başa çatacaq? Proses, yeniləşmə davam edirmi?
– Mənim üçün roman yazmaq məşəqqətli bir işdi. Çünki mən iynəylə gor qazıram, yazmaqdan çox pozuram. Günə min işarə yaza bilsəm, papağımı göyə ataram. Yəqin ki, mənim üslubum roman üslubu deyil, yaxud da, “Ağ buludlar” kimi yığcam roman üslubudu. Romanın gərək addımları yeyin ola, ərazisi geniş ola. Mən əsəri başlayanda bilmirəm o, məni hara aparacaq. Çətinlik də bundadı. Amma bir iş də var: sirr də bundadı; hadisələrin nə ilə qurtaracağını özüm əvvəlcədən bilmədiyim üçün, oxucu da bilmir, son nöqtəsinədək əsər maraqlı qalır. Özümü təriflədim, deyəsən. Gec və az yazmağım, yəqin ki, zəif cəhətimdir, amma özümdən asılı deyil.
– Son vaxtlar nə oxuyursuz?
– Hal-hazırda Salman Rüşdinin “Gecəyarı uşaqları” əsərini oxuyuram. Kamal Abdullanın “Sirlərin sərguzəşti” və Aqşin Yeniseyin “Tarix və Tale” romanlarını maraqla və ləzzətlə oxudum. Hər ikisi qiymətli əsərlərdi. Kamal Abdulla ustalığı sayəsində asan yazır, asan da oxunur. Asan yazıb, asan oxunmaq elə də sadə məsələ deyil. Ustalıq da, əsasən burda bilinir. Kamal Abdulla əsərdə boşluqlar qoyur ki, oxucu hadisələrin iştirakçısına, oyunçusuna çevrilə bilsin, hansısa hadisəni, süjeti özü inkişaf etdirsin, yaxud tamamlasın. Belədə əsər daha diri, daha canlı, daha “onlayn” olur. Oxucu əsərdən, hadisələrdən doya, ayrıla bilmir, ayrılsa da, uzun müddət o təsirdən, o havadan çıxa bilmir. Aqşin Yenisey də ortaya sanballı bir roman qoyub. Kimin nə deməyindən asılı olmayaraq, Azərbaycan romançılığında yeni nəfəsdi. Gələcək oxu planlarımda Zahid Sarıtorpağın, Pərviz Cəbrayılın yeni yazılmış romanları var.
– Azərbaycan ədəbiyyatında bir roman adı çək desəydilər, hansını deyərdiniz
– Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” romanını deyərdim. O roman məni heyran eləmişdi. O əsərdə fantastik bir üslub var. Həm də ruh var. Elə əsərlər var ki, baxırsan, hər şey cağbacağ yerindədi, dilində, cümləsində bir qüsur yoxdu, amma nəsə çatışmır. Elə bil, Tanrı cismi yaradıb, amma nəfəs verməyib. “Qətl günü”ndə hər şey vəhdətdədi.
– Bəs mütaliəyə ilk hansı əsərlə başlamısınız?
– İlk oxuduğum əsər Bayram Bayramovun “Fəhlə qardaş” romanı olub. O vaxt yeniyetmə idim, heyran eləmişdi məni o əsər. Kitabda yazıçının “vodolazka”da şəkli vardı, tez-tez çevirib o şəkilə baxırdım və heyrət edirdim ki, bir adam bu gözəllikdə və bu böyüklükdə əsəri necə yaza bilər! Elə bilirdim, dünyada Bayram Bayramovdan böyük yazıçı yoxdu. Sonra Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” romanını oxudum və gördüm ki, yox, ondan da böyük yazıçılar ola bilər.
– “Ağ buludlar” Fransada nəşr olunacaqdı. Nə yerdə qaldı? Gözləntiləriniz nələrdi? Sizcə əsəriniz fransız oxucusuna çatacaqmı?
– Gözləntilərim böyük olsa da, eyforiyaya da uymuram. Fransa böyük ölkədi, ildə orada minlərlə roman çıxır. Lakin bir məsələni deyim. Strasburqda fəaliyyət göstərən “Kəpəz nəşriyyatı”nın gördüyü işlər, Azərbaycan mədəniyyətinə verdiyi töhfələr fövqəladə dərəcədə böyükdür. Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin “Kəpəz”lə birgə layihəsi olan “Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası” Fransada nəşr edilib. Eyni zamanda “Kəpəz” Məmməd Əmin Rəsulzadənin, Nəsiminin, Timurçin Hacıbəylinin, Hüseyn Abbaszadənin və başqa klassiklərimizin əsərlərini fransız dilinə tərcümə və çap edib. Hal-hazırda müasir azərbaycan yazıçılarının əsərləri də tərcümə, hətta redaktə mərhələsindədir. Ümid edirik ki, yaxın vaxtlarda əsərlərimiz fransız dilində işıq üzü görəcək. İnanmıram ki, onların bizi çap etməklə hansısa böyük bir qazancları olsun. Amma bu, Azərbaycan naminə böyük bir fədakarlıqdır.
Dəniz Pənahova