Ağ yalan iqtisadiyyatı: rəqəmsal uğur təəssüratının arxasındakı real bacarıq böhranı - ARAŞDIRMA

Rəqəmsal dövrdə uğur anlayışı dəyişib. Bir zamanlar bacarıq, bilik və təcrübə ilə ölçülən dəyərlər indi çox vaxt onlayn platformalarda yaradılan imiclə müəyyən olunur. LinkedIn, CV-lər və sosial media artıq sadəcə təqdimat vasitəsi deyil, real həyatdakı uğurların imitasiya meydanına çevrilib. Bu yeni reallıqda insanın özünü necə göstərməsi bəzən onun əslində kim olduğundan daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Nəticədə, “rəqəmsal prestij” anlayışı formalaşır və əmək bazarında təcrübə ilə təəssürat arasındakı xətt tədricən silinir.

“Ağ yalan iqtisadiyyatı” adlandırılan bu fenomen təkcə fərdi davranışın deyil, həm də əmək bazarının strukturunun dəyişdiyini göstərir. İnsanlar sosial təzyiqlər, rəqabət və görünürlük ehtiyacından doğan motivasiyalarla özlərini olduğundan daha bacarıqlı və uğurlu göstərməyə çalışır. Bir çox hallarda bu, məqsədyönlü şəkildə edilmir. Sadəcə olaraq, müasir iş dünyasında görünmək, mövcud olmaq qədər vacib bir amilə çevrilib. Nəticədə, bacarıq mədəniyyəti yerini “performans mədəniyyətinə” verir, yəni insanlar işləməkdən çox uğurlu görünməyə enerji sərf edirlər.

Sosioloqlar bu prosesi “success performance” kimi xarakterizə edirlər. Bu, insanın real fəaliyyətindən çox, onun sosial mediada təqdim etdiyi versiyasının dominantlaşması deməkdir. LinkedIn kimi platformalarda hər kəsin “lider”, “ekspert”, “strateq” və “mentor” titulları daşıdığı bir mühitdə əsl peşəkar fərqləndirmə getdikcə çətinləşir. Bu, işəgötürənlər üçün də problemi dərinləşdirir. CV-lərdəki nailiyyətlərin, sertifikatların və bacarıqların doğruluğunu yoxlamaq çətinləşdikcə, qərarlar çox vaxt görüntü və brend imic üzərindən verilir. Bunun nəticəsində real istedadlar çox vaxt kölgədə qalır, peşəkar dəyərlər isə bazar mexanizmləri içində dəyər itirir.

Azərbaycan reallığında da bu tendensiyanın izlərini görmək mümkündür. İşə qəbul müsahibələrində parlaq CV-lərlə gələn, lakin real tapşırıqları yerinə yetirməkdə çətinlik çəkən gənclərin sayı artır. Bir çoxları xarici onlayn kurslardan əldə edilmiş, lakin praktik əhəmiyyət daşımayan sertifikatları sosial mediada “peşəkar nailiyyət” kimi təqdim edir. Bu, həm təhsil sistemindəki praktik boşluqları, həm də rəqəmsal özünüreklam mədəniyyətinin güclənməsini göstərir. Əmək bazarında real bacarıqdan çox “qabiliyyət təəssüratı” formalaşdırmaq üstünlük qazanır. Nəticədə, işəgötürənlə işçi arasında inam münasibəti zəifləyir, dəyərləndirmə mexanizmləri daha çox emosional və vizual təsir üzərində qurulur.

Qlobal miqyasda isə bu hal artıq sosial fenomenə çevrilib. “Fake it till you make it” ifadəsi təkcə zarafat deyil, rəqəmsal dövrdə bir çox karyera strategiyalarının əsasıdır. Uğur mədəniyyəti getdikcə daha çox vizuallığa əsaslanır. Instagram-da saxta “motivasiya” kontentləri, LinkedIn-də yalançı “layihə uğurları”, təcrübəsiz insanların “biznes mentorluğu” təklifləri ilə dolu bir ekosistem formalaşıb. Bu “rəqəmsal PR” mədəniyyəti milyard dollarlıq kurs bazarını da qidalandırır. Saxta uğur narrativləri, əslində, iqtisadi dəyər yaradan bir sənayeyə çevrilib. İnsanın özünü inkişaf etdirməsi deyil, inkişaf etmiş kimi görünməsi satış predmetinə çevrilir.

Bütün bunlar yalnız fərdi psixologiyanın deyil, sosial dinamikanın da dəyişdiyini göstərir. Əmək bazarında təzyiq artır, rəqabət sərtləşir və bu, insanların öz dəyərlərini süni şəkildə şişirtməsinə səbəb olur. Gənclər karyera qurmaqdan çox, imic formalaşdırmağa çalışır. Nəticədə, real bacarıqlar ikinci plana keçir, bacarıqlı görünmək isə karyeranın əsas şərtinə çevrilir. Bu vəziyyət yalnız fərdlərin deyil, ümumilikdə iqtisadi sistemin səmərəliliyinə də təsir edir, çünki məhsuldarlıqla görünən uğur arasında uçurum yaranır.

Digər tərəfdən, bu prosesin yalnız neqativ tərəfləri yoxdur. Rəqəmsal mühitdə özünü tanıtmaq, fərqlənmək və şəbəkə qurmaq imkanları da artıb. İnsanların özlərini peşəkar təqdim etməsi, müəyyən mənada, rəqabət qabiliyyətini yüksəldir və yeni əmək bazarı mədəniyyəti formalaşdırır. Sadəcə problem ondadır ki, bu mədəniyyətin balansı itəndə reallıq və təəssürat qarışır, nəticədə etimad mexanizmi zədələnir.

Beləliklə, “ağ yalan iqtisadiyyatı” yalnız fərdi ambisiyaların məhsulu deyil, müasir sistemin yaratdığı təzyiqlərin sosial nəticəsidir. İnsanlar uğurlu görünmək məcburiyyətində qaldıqları bir dünyada yaşayırlar. Bu, təkcə etik deyil, həm də iqtisadi məsələdir, çünki əmək bazarının keyfiyyətinə, məhsuldarlığa və sosial etimad səviyyəsinə birbaşa təsir göstərir. Əgər bu tendensiya balanslı şəkildə idarə olunmasa, gələcəkdə “real bacarıq” anlayışı yavaş-yavaş arxa plana keçə bilər. Amma eyni zamanda, bu dəyişimin fərqində olmaq və onu düzgün istiqamətə yönləndirmək cəmiyyətin intellektual məsuliyyətidir.

Nuray,

Aznews.az