İlon Maskın təşəbbüsü: ABŞ-da üçüncü partiya?

İlon Maskın “America Party” adlı yeni siyasi partiya yaratdığını elan etməsi ABŞ-ın daxili siyasi sistemində səs-küylü bir hadisəyə çevrildi. Bunu sadəcə məşhur milyarderin növbəti eksentrik addımı kimi qiymətləndirmək mümkün olsa da, arxasında duran mesajlar, zamanlama və reaksiya bu təşəbbüsün daha dərin siyasi məna daşıdığını göstərir. Mask bu təşəbbüslə ABŞ-da onilliklərdir mövcud olan iki partiyalı siyasi sistemə açıq meydan oxuyur. Onun iddiasına görə, respublikaçı və demokratların bir-birini neytrallaşdırdığı indiki şəraitdə, bu sistem artıq xalqın ehtiyaclarını ifadə edə bilmir və yeni siyasi enerji mənbəyi tələb olunur.

İlon Mask yeni partiyasının ideoloji xəttini texnoloji innovasiya, fiskal intizam və fərdi azadlıqların qorunması üzərində qurur. O, süni intellektin milli müdafiə strategiyasına inteqrasiyasını, dövlət xərclərinin azaldılmasını, texnoloji inkişaf üçün tənzimləyici maneələrin aradan qaldırılmasını və doğum səviyyələrinin yüksəldilməsini dəstəkləyir. Mask özünün idarə etdiyi platforma olan X-də sorğular keçirərək ictimai rəyin bu ideyalara açıq olduğunu göstərməyə çalışır və yeni partiyanın ictimai legitimliyini sosial şəbəkə alqoritmləri üzərindən sübut etmək istəyir. Bu yanaşma klassik partiyalaşma modelindən fərqlənir və texnokratik populizmin formalaşmaqda olan bir nümunəsi kimi qiymətləndirilə bilər.

Amma bu təşəbbüsə ilk ciddi cavab Donald Trampdan gəldi. ABŞ-ın keçmiş prezidenti Maskın partiyasını “qatar qəzası” adlandırdı və belə bir təşəbbüsün yalnız siyasi xaosa səbəb olacağını bildirdi. Trampın reaksiyası təsadüfi deyil. O, seçki uğurunu böyük ölçüdə respublikaçı düşərgədəki dəstəklə bağlı görür və Maskın təşəbbüsünün bu düşərgədə parçalanma yarada biləcəyindən narahatdır. Tramp yaxşı anlayır ki, Mask kimi bir milyarderin rəhbərlik etdiyi texnoloji yönümlü bir hərəkat, ənənəvi seçici davranışlarını poza və 2026-cı il aralıq seçkilərində real nəticələr doğura bilər.

Bununla belə, ABŞ-ın siyasi sistemi üçüncü partiyaların yüksəlişinə əlverişli deyil. “Qalib hamısını aparır” prinsipi əsasında qurulmuş bu sistemdə, üçüncü partiyalar adətən ya seçkiyə ciddi təsir göstərə bilmir, ya da sadəcə əsas partiyalardan birinin səs payını azaldaraq "spoiler" funksiyası daşıyır. Tarixdə bir neçə istisna olsa da – məsələn, 1912-ci ildə Teodor Ruzveltin "Progressive" partiyası və ya 1992-ci ildə Ross Perotun müstəqil kampaniyası – bu cəhdlər seçki sistemində ciddi struktur dəyişiklikləri ilə nəticələnməyib. Mask da bunu anlayır və bu səbəbdən partiyasını birbaşa prezident seçkisinə deyil, müəyyən dairələrdə respublikaçılara rəqib kimi formalaşdırmağa çalışır.

Maskın təşəbbüsündə fərqləndirici cəhətlərdən biri onun siyasi prosesə texnoloji məntiq gətirməsidir. O, sosial şəbəkə sorğularını bir növ ictimai mandat kimi təqdim edir, demokratik legitimliyi rəqəmsal davranış üzərindən qurmağa çalışır. Ənənəvi siyasətin kampaniya strukturlarına, fiziki iştirak şəbəkələrinə və ideoloji sədaqət sistemlərinə qarşı bu yanaşma yenilikçi görünsə də, bu nöqtədə real təsir gücü hələ şübhəlidir. ABŞ siyasətində seçici davranışı çox vaxt yerli təşkilatlanma, ailəvi səsvermə ənənələri və media narrativləri ilə formalaşır. Mask isə bu sahədə hələ genişmiqyaslı nüfuz imkanlarına malik deyil.

“America Party” təşəbbüsünü həm də zamanın siyasi-psixoloji kontekstində qiymətləndirmək lazımdır. ABŞ cəmiyyəti son illərdə dərin qütbləşmə, mərkəzdənqaçma və sosial etimad böhranı yaşayır. İki əsas partiya – Demokratlar və Respublikaçılar – getdikcə daha çox radikal mövqelərə yuvarlandıqca, ideoloji cəhətdən “mərkəzçi, lakin yenilikçi” bir hərəkatın yüksəlməsi üçün müəyyən sosial boşluq yaranır. Mask bu boşluğu texnoloji ümid və fərdi azadlıq şüarları ilə doldurmağa çalışır.

Amma onun siyasi ambisiyalarını həyata keçirməsi üçün yalnız texnoloji resurslar deyil, həm də real siyasi mübarizə bacarığı, strateji koalisiyalar və yerli səviyyədə təşkilatlanma tələb olunur. Yəni Mask yalnız sosial şəbəkələrdə səsvermə ilə partiya qurmaq istəsə, bu təşəbbüs bir PR kampaniyasından o tərəfə keçməyəcək. Amma əgər o, maliyyə və texnologiyanı siyasi peşəkarlıqla birləşdirə bilsə, ABŞ-da üçüncü partiya perspektivini yenidən aktuallaşdıra bilər.

Uzun sözün qısası, “America Party” təşəbbüsü hazırkı anda ABŞ-ın mövcud siyasi arxitekturasını silkələyəcək qədər güclü deyil. Lakin bu təşəbbüs, həm texnoloji kapitalın siyasətdə rolu, həm də yeni siyasi təmsil formalarının axtarışı baxımından əhəmiyyətli bir tendensiyanı əks etdirir. Əgər bu proses davamlılıq qazanarsa, Maskın partiyası olmasa da, onun açdığı yol gələcəkdə ABŞ-da ikidən artıq ciddi siyasi gücün meydana çıxması ehtimalını artırır. Bu isə təkcə ABŞ üçün deyil, bütün demokratik sistemlər üçün düşünməyə dəyər yeni bir mərhələnin başlanğıcı ola bilər.

Mövsüm NOVRUZOĞLU,

AzNews.az