Yaddaş necə işləyir? Beyin yerləri yox, hissləri niyə yadda saxlayır?

İnsan yaddaşı qeyri-adi seçimlər edir. Biz bir səyahətdən qayıdanda çox vaxt küçələrin adlarını, tarixi yerləri və ya yeməklərin dadını unuduruq. Amma bir anlıq duyğu – günəşin üzdəki istiliyi, bir küçədə eşidilən musiqi və ya bir yad adamın gülümsəməsi – illərlə hafizədə qalır. Neyroelm bu hadisəni “emosional yaddaş üstünlüyü” adlandırır. Beynin hipokampus və amigdala bölgələri birlikdə işləyərək hissləri hadisələrdən daha güclü şəkildə yadda saxlayır. Bu, insanın təkcə bioloji deyil, psixoloji müdafiə mexanizmidir: yaddaş hadisələrin tarixini deyil, onlardan öyrəndiyimiz hissləri qoruyur.

Psixoloqlar deyir ki, bu səbəbdən insanlar keçmişi çox zaman romantikləşdirir. Məsələn, uşaqlıq evini xatırlayarkən oradakı əşyaları yox, təhlükəsizliyi və sevilmə hissini düşünürük. Beyin üçün vacib olan, hadisə deyil, onun yaratdığı duyğudur. Hətta mənfi xatirələr belə yaddaşda emosional təsirinə görə qalır. 2023-cü ildə “Journal of Cognitive Neuroscience”də yayımlanan araşdırmaya görə, xoş emosiyalarla bağlı xatirələr mənfilərdən 2,5 dəfə daha uzun müddət aktiv qalır.

Sosioloqlar bu hadisəni mədəniyyət və kimlik formalaşması ilə əlaqələndirir. İnsan öz keçmişini hadisələrlə deyil, hisslərlə danışdığı üçün, mədəni yaddaş da emosional rənglərlə formalaşır. Elə bu səbəbdən bir çox xalqların ən güclü xatirələri mahnılar, qoxular və ya lətifələr üzərində qurulub – çünki onlar duyğu daşıyıcısıdır.

Amma bu xüsusiyyətin mənfi tərəfi də var. İnsan keçmişdəki hissləri ideallaşdırdıqca, indiki həyatdan narazılıq arta bilər. “Əvvəllər hər şey daha gözəl idi” fikri çox vaxt yaddaşın seçici olmasından doğur. Yəni biz keçmişin hisslərini saxlayırıq, amma o hisslərin arxasındakı çətinlikləri silirik.

Neyropsixoloq Susan Whitbourne qeyd edir ki, yaddaş “emosional redaktor” kimidir. O, ağrını azaldır, sevincin tonunu isə artırır. Bu, zehni sağlamlıq üçün faydalı olsa da, insan bəzən real keçmişlə xəyali keçmişi ayırd edə bilmir.

Yaddaşın bu cür seçici olması, həyatın mənasını dərk etməyə kömək edir. Biz yerləri yox, orada yaşadıqlarımızı xatırlayırıq, çünki məkanlar dəyişir, amma duyğular kimliyimizin bir hissəsinə çevrilir. Hər səyahət, hər görüş, hər ayrılıq – beynin duyğu arxivində iz buraxır. Bəlkə də buna görə fotoşəkillər solur, amma hisslər illərlə canlı qalır.

Nəticə olaraq, insanın xatırladığı yer deyil, o yerdə yaşadığı mənəvi haldır. Həyat xatirələr toplusu deyil, hisslərin səyahətidir. Bəzən bir an, bütün bir şəhərdən daha çox iz buraxa bilir – çünki yaddaş, məkanı deyil, ruhu yadda saxlayır.

AzNews.az