Yaxşı insan təzyiqi - sosial normativlərin altında formalaşan ‘daimi düzgün ol’ mədəniyyəti

Müasir cəmiyyətlərdə “yaxşı insan” olmaq anlayışı təkcə mənəvi və etik kateqoriya deyil, eyni zamanda sosial davranışın görünməz idarəetmə mexanizminə çevrilib. İnsanlar getdikcə daha çox sosial normativlərin, ictimai gözləntilərin və kollektiv təzyiqlərin təsiri altında “düzgün”, “nümunəvi” və “qəbul olunan” biri kimi yaşamağa çalışırlar. Bu, bir tərəfdən sosial harmoniyanın qorunmasına xidmət etsə də, digər tərəfdən fərdin autentikliyini, psixoloji rahatlığını və daxili azadlığını zədələyir. “Daimi düzgün ol” mədəniyyəti, xüsusilə sosial media çağında, şəxsi həyatın və xarakterin ictimai qiymətləndirmə obyektinə çevrilməsi ilə daha da güclənib. İndi təkcə yaxşı iş görmək deyil, yaxşı görünmək də tələb olunur.

Sosioloji baxımdan bu fenomen, kollektiv şüurun fərdi davranış üzərində hegemonluğunun göstəricisidir. Cəmiyyətin qəbul etdiyi etik model fərdin davranışını formalaşdırır, amma bəzən onu daxili dəyərlərindən uzaqlaşdırır. İnsan öz vicdanı ilə deyil, başqalarının gözündə necə göründüyü ilə ölçülməyə başlayır. Beləcə, mənəviyyat performansa, yaxşılıq isə sosial kapitala çevrilir. “Yaxşı insan” obrazı artıq daxili harmoniya deyil, ictimai təsdiq üçün yaradılan simvolik konstruksiyadır. Bu, fərdin davranışında ikiləşməyə səbəb olur: o, həm öz dəyərlərinə sadiq qalmağa, həm də başqalarının gözləntilərinə uyğun olmağa çalışır. Nəticədə, daxili təbii impulslar sosial filtrlərlə əvəzlənir.

Psixoloji aspektdən bu vəziyyət daimi özünü nəzarətdə saxlama və sosial qəbul üçün mübarizə halına gətirir. İnsan öz davranışını “yanlış anlaşılmamaq” qorxusu ilə tənzimləyir, nəticədə emosional spontanlıq azalır. Bu, tədricən psixoloji yorğunluq, özünüifadə məhdudiyyəti və hətta kimlik qarışıqlığı yaradır. Amerikalı psixoloq Erik Frommun dediyi kimi, müasir insan artıq azad deyil, çünki o, azad olmağı deyil, sevilməyi seçir. “Yaxşı insan təzyiqi” də məhz bu paradoksdan doğur: insanlar daxildən deyil, xaricdən gələn təsdiqlərlə yaşamağa meyllənirlər.

Sosial media bu prosesin ən güclü katalizatorudur. Burada “etik” davranışlar, yardımlar, hətta gündəlik həyatın xırda detalları belə ictimai nümayişin predmetinə çevrilir. İnsan yaxşılıq etdikdə, onu paylaşmağa, paylaşdıqda isə təqdir gözləməyə meyllənir. Bu, altruizmi tədricən performativ formaya salır – yaxşılıq edilənə görə deyil, görünənə görə dəyərləndirilir. Beləcə, sosial təsdiq insanın daxili motivasiyasını dəyişdirir. Bu, həm də yeni bir mədəni paradoks yaradır: insan yaxşı olmağa çalışdıqca daha çox rol oynayır və daha az öz olur.

Azərbaycan cəmiyyətində də “düzgün davranış” modeli uzun illər kollektiv mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi olub. Ailə, qonşuluq və ictimai rəyin təsiri ilə insanlar üçün “ayıb” və “olmaz” anlayışları şəxsi sərhədləri müəyyənləşdirib. Bu, sosial sabitlik baxımından funksional olsa da, fərdi fərqliliyi çox zaman sıxışdırıb. Məsələn, gənclər arasında fərqli düşünmək, qeyri-ənənəvi karyera seçmək və ya ictimai qaydaları sual altına almaq çox vaxt “qəbul edilməz” sayılır. Beləliklə, “yaxşı insan” modeli tədricən yaradıcı düşüncənin və fərdiyyətin qarşısında səssiz baryerə çevrilir.

Digər tərəfdən, bu təzyiqin kökündə mənəvi boşluq qorxusu da dayanır. Cəmiyyətlər çox vaxt etik sistemləri kollektiv nəzarət vasitəsi kimi istifadə edir, çünki fərdi məsuliyyət hissi zəiflədikdə sosial nizamın pozulacağından ehtiyatlanır. Lakin bu, insanı daxili vicdanı ilə deyil, xarici təsdiqlə davranmağa alışdırır. Nəticədə, mənəviyyatın mahiyyəti dəyişir: yaxşılıq dəyər kimi yox, vəzifə kimi qəbul olunur. Bu isə “insan olmağın” mənəvi dərinliyini səthiləşdirir.

Əslində, “daimi düzgün ol” mədəniyyəti həm təhlükə, həm fürsətdir. Əgər bu norma fərdləri empatiya, ədalət və dürüstlük kimi dəyərlərə sövq edirsə, o zaman cəmiyyətin etik dirəyinə çevrilir. Amma əgər o, sadəcə sosial maska və mükəmməllik illüziyası yaradırsa, insanın mahiyyətini təhrif edir. Bəlkə də bu dövrdə həqiqi düzgünlük başqalarının gözündə ideal olmaq deyil, öz daxilində səmimi qalmaqdır. Cəmiyyətin inkişafı yalnız “nə qədər yaxşı göründüyümüz”lə deyil, “nə qədər həqiqi olduğumuz”la ölçüləcək.

Nuray,

Aznews.az