İnsan zehninin rəqəmsallaşdırılması: texnologiyanın etik sərhədləri və gələcəyin yeni kimliyi - ŞƏRH

İlon Maskın son açıqlaması texnologiyanın insan zehninə inteqrasiyası barədə müzakirələri yenidən aktuallaşdırıb. Sahibkar hesab edir ki, gələcəkdə insanların şüur və xatirələrini rəqəmsal formata köçürmək, yəni bioloji varlığı süni bədənlə əvəzləmək mümkün olacaq. Onun sözlərinə görə, bu texnologiya insanı fiziki ölüm sonrası mövcudluqla təmin edə və “rəqəmsal ölümsüzlük” adlandırılan mərhələyə keçidi reallaşdıra bilər. Bu fikirlər “Neuralink” və “Tesla Optimus” kimi layihələrlə sıx bağlıdır, çünki hər iki istiqamət beyin-kompüter interfeysi və süni intellektli robot texnologiyalarının inkişafına yönəlib.

Maskın bəhs etdiyi texnoloji konsepsiya - zehni yükləmə və ya “mind uploading” - hazırda dünyanın aparıcı elmi dairələrində hələ də nəzəri səviyyədədir. Alimlər insan şüurunun strukturunu tam anlamaq üçün onilliklərdir tədqiqat aparsalar da, bu prosesi texniki və etik cəhətdən həyata keçirmək mümkün olmayıb. Şüurun rəqəmsal daşıyıcıya köçürülməsi üçün beynin sinir əlaqələrinin tam xəritəsinin çıxarılması, bu əlaqələrin işləmə mexanizminin modelləşdirilməsi və sonra da həmin məlumatların kompüter sisteminə ötürülməsi tələb olunur. Bu isə hələlik nə texnoloji imkanlarla, nə də etik çərçivələrlə tam təmin edilmir.

Bu ideya təkcə elmi yox, həm də sosial və iqtisadi baxımdan yeni reallıqlar doğurur. Əgər gələcəkdə insan zehninin robot bədənə köçürülməsi mümkünsə, bu həm əmək bazarında, həm də sosial münasibətlərdə ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxara bilər. Məsələn, “rəqəmsal insan” anlayışı əmək məhsuldarlığını ölçməkdə, hüquq və mülkiyyət münasibətlərində, hətta tibbi sığorta və sosial təminat sistemlərində yeni suallar doğuracaq. Hər hansı insanın rəqəmsal versiyasının şəxsiyyət hüquqları necə müəyyən olunacaq? Yüklənmiş zehin orijinal şəxsin davamı sayılacaqmı? Bu suallar artıq etik müzakirələrin mərkəzinə çevrilməkdədir.

Eyni zamanda bu cür texnologiyalar iqtisadi sektorlarda innovasiyaların yeni dalğasına təkan verə bilər. Neyrotexnologiya bazarı artıq 100 milyard dollara yaxın dəyərə malikdir və beynə siqnallar ötürə bilən interfeyslərin inkişafı sahəsində ABŞ, Yaponiya, Çin və Cənubi Koreya kimi ölkələr lider mövqedədir. “Neuralink” layihəsi də bu trendlə uzlaşır. Əgər texnologiya təhlükəsiz və funksional olarsa, insanın beyin fəaliyyətinin bərpası, əlillikdən sonrakı reabilitasiya və yaddaş pozuntularının aradan qaldırılması kimi sahələrdə real inqilab yarada bilər.

Digər tərəfdən, “rəqəmsal ölümsüzlük” ideyası etik ziddiyyətlər doğurur. İnsan zehninin kompüterdə saxlanılması bəşəri kimliyin mahiyyətini dəyişə, “insan” anlayışını yenidən tərif etməyə vadar edə bilər. Bu, fəlsəfi, dini və hüquqi müstəvidə yeni mübahisələrə yol açır. Belə ki, bədən və şüur ayrıldıqda, şəxsiyyətin davamlılığı, emosional təcrübələrin ötürülməsi və fərdiyyətin sabitliyi kimi anlayışlar qeyri-müəyyənləşir.

Maskın yanaşması texnologiyanın insan potensialını artırmaq məqsədinə əsaslanır. O hesab edir ki, beyinlə kompüter arasında birbaşa əlaqə yaratmaqla insan intellekti süni sistemlərlə rəqabət edə və hətta onları tamamlayaraq daha güclü formaya çevrilə bilər. Bu, bir növ insanın özünü yenidən dizayn etməsi ideyasıdır. Lakin belə prosesin sosial nəticələri, bərabərsizlik riskləri və texnologiyanın sui-istifadəsi ehtimalları da nəzərdən qaçırılmamalıdır. Çünki yalnız az sayda insan və ya korporasiya bu cür imkanlara sahib olarsa, “rəqəmsal elita” anlayışı yarana bilər ki, bu da sosial diferensiasiyanı dərinləşdirər.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, neyrotexnologiyaların inkişafı davam edir və artıq ilkin klinik sınaqlarda insanların beynindən gələn siqnallar vasitəsilə cihazların idarə olunması reallaşıb. Bu, gələcəkdə daha mürəkkəb proseslərin mümkünlüyünü göstərir. Maskın proqnozu elmi reallıqla hələ tam üst-üstə düşməsə də, onun texnoloji optimizmi sənayenin istiqamətini müəyyənləşdirir. “Zehni yükləmə” hələlik nəzəri səviyyədə qalsa da, bu istiqamətdə atılan addımlar süni intellekt və insan inteqrasiyasının növbəti mərhələsini formalaşdırmaq potensialına malikdir.

Nuray,

Aznews.az