Növbədə niyə dayana bilmirik? - AKTUAL

“Məncə, ölkədə ciddi şəkildə insanları ictimai yerlərdə növbə mədəniyyəti barədə maarifləndirmək lazımdır. Bunun üçün marketlərdə, metro stansiyalarında, avtobus dayanacaqlarında, bir sözlə, insan sıxlığının müşahidə oluna biləcəyi yerlərdə məlumat lövhələr yerləşdirilə və ya başqa bir tədbir görülə bilər. Ancaq mütləq şəkildə addım atılmalıdır, əks təqdirdə gərək insanları belində, çiynində daşıyasan, ya da ayaqlarının altında qalasan. Sözlə izah etmək olmur, anlamırlar. Eləcə baxıb utanırsan.”

Bu barədə Report İnformasiya Agentliyinin əməkdaşı Səyyad Həsənli öz Facebook səhifəsində yazıb. Sosial şəbəkələrdə növbə qaydalarının gözlənilməməsi barədə hər gün onlarla xəbər yayılır.

Bu xəbərləri oxuduqca, istənilən şəhər sakininin gündəlik həyatında rastlaşdığı bir mənzərə göz önündə canlanır: avtobus dayanacağında sıraya durmaq əvəzinə çiyin-çiyinə hücum çəkən sərnişinlər, metroya minmək üçün açılan qapının qarşısında bir-birini itələyən insanlar, marketdə kassaya çatmaq üçün "mən bir dənə almışam, qabaqdan keçim" deyənlər... Sanki bu cür davranışların fonunda nəzakətə yer qalmayıb. Ən pisi isə odur ki, bu hal artıq adi, hətta məqbul qarşılanır.

Azərbaycanda ictimai yerlərdə növbə gözləmək – bu, hələ də öyrənilməmiş dərsdir. Amma bu, genetik və ya xalqın “xasiyyəti” ilə əlaqəli deyil, sadəcə zamanında və davamlı şəkildə formalaşdırılmayan bir sosial vərdişdir. Bu vərdişin olmaması isə nəticədə bir növ sosial xaosa, hüququn və mədəni davranışın ayaq altına atılmasına gətirib çıxarır.

Bəs nə etməli? Növbə mədəniyyətini necə formalaşdırmalı?

Əvvəla, bu məsələni təkcə "etik davranış" yox, ictimai təhlükəsizlik və sosial nizam məsələsi kimi qəbul etməliyik. Növbənin pozulması yalnız əsəb yaratmır, bəzən qarşıdurmaların və hətta fiziki insidentlərin səbəbinə çevrilir. Nəqliyyatda, bankda, məktəbdə, xəstəxanada, bazarda – harada olursa olsun, növbə gözləmək hər kəsin hüququna hörmət etməyin ən sadə, amma ən vacib yoludur.

Bu mədəniyyətin formalaşması üçün ilk addım maarifləndirmədir. Metro stansiyalarında, dayanacaqlarda, supermarketlərdə və digər sıxlıq olan məkanlarda vizual lövhələr, yumorlu animasiyalar, ictimai elanlar, qısa videoçarxlar yerləşdirilməlidir. Amma bu çağırışlar sıradan, quru və təkrarlanan tonda deyil, insanın hisslərinə toxunan, özünü o mənzərədə görməyə vadar edən formada təqdim edilməlidir.

Bununla yanaşı, məktəblərdə və universitetlərdə sosial davranışla bağlı maarifləndirmə dərslərində növbə mədəniyyətinə xüsusi yer ayrılmalıdır. İbtidai sinifdən başlayaraq, uşaqlara bu davranış vərdiş kimi öyrədilməlidir ki, gələcəkdə onun dəyişməsi üçün kampaniyaya ehtiyac qalmasın.

Eyni zamanda, cəmiyyətə nümunə olan simalar – aktyorlar, jurnalistlər, idmançılar, ictimai xadimlər – sosial şəbəkələrdə bu mövzuda çıxışlar etməli, real həyatdan nümunələr göstərməlidirlər. Çünki bu mədəniyyətin formalaşması üçün yalnız qayda-qanun yox, ictimai təsir və təbliğat da həlledicidir.

Bəs dünyada bu necə baş verdi?

Böyük Britaniyada "queue culture" adlanan anlayış 2-ci Dünya müharibəsindən sonra dövlətin ictimai nəzarət və resurs bölgüsünü nizamlamaq üçün yaratdığı sistemin nəticəsi idi. Əhalinin ərzaq kartları ilə tədarük aldığı dövrdə növbəyə dayanmaq həm ehtiyac idi, həm də sosial intizamın simvoluna çevrildi. Bu vərdiş illər ərzində genişləndi və britaniyalıların həyatında dərin yer tutdu.

Yaponiyada isə bu, kollektiv dəyərlərə əsaslanan mədəni sistemin tərkib hissəsidir. Hər kəs öz yerini bilir, çünki cəmiyyət bir fərdin davranışını hamının davranışı kimi qiymətləndirir. Metroda, liftdə, ticarət mərkəzlərində bir cərgədə sakitcə dayanmaq uşaq yaşından öyrədilir. Hətta fövqəladə vəziyyətlərdə belə insanlar nizam-intizamı pozmadan sıraya dayanmağı bacarır.

Skandinaviya ölkələrində də növbə mədəniyyəti etik və hüquqi davranışın qarışımı kimi inkişaf edib. Bu ölkələrdə ictimai xidmətlərdə "növbə bileti" sistemi o qədər təbii və gündəlikdir ki, kimsə növbəni pozmaq fikrinə belə düşmür. Hətta supermarket kassalarında belə, kiminsə önə keçməsi sosial münasibətlərdə ciddi qınaq doğurur.

Əslində bu ölkələrin nümunəsi göstərir ki, növbə mədəniyyəti insanlarda doğuşdan yox, düzgün sistem və davamlı maarifləndirmə ilə formalaşır. Azərbaycanda da bu mümkündür – əgər bu məsələni sadəcə davranış pozuntusu kimi deyil, cəmiyyətin mədəni inkişaf səviyyəsinin göstəricisi kimi qəbul etsək.

Nəhayət, unutmayaq: növbə gözləmək zəiflik deyil, başqasının haqqına hörmətdir. Və bu hörmət gündəlik həyatın ən sadə anlarında — bir avtobusun qapısında, bir kassanın arxasında, bir pəncərənin önündə başlayır. Bəlkə də, mədəniyyət dediyimiz şey elə bu sadəliklərdədir.

Zeynal ABDİN,

AzNews.az