Zəngəzur məsələsi: Ya tarixi bilmirlər, ya da tarixi həqiqətləri görmək istəmirlər

Zəngəzurun qərbinin Ermənistana verilməsinə dair cənab Prezidentimiz İlham Əliyevin “Əl-Ərəbiyyə” televiziya kanalına müsahibəsində dediyi fikirlərdən sonra əl-ayağa düşənlər tarixi ya bilmirlər, ya da tarixi həqiqətləri görmək istəmirlər. Bir neçə sənədi sizinlə bölüşmək istəyirəm.
Q. (Serqo) Orconikidze 1920-ci il iyunun 19-da Rusiya xalq xarici işlər komissarı G. Çiçerinə Vladiqafqazdan göndərdiyi teleqramında yazırdı:
"Azərbaycan... heç bir halda Zəngəzursuz keçinə bilməz. Ümumiyyətlə, mənim fikrimcə, Azərbaycanın sədrini ( Xalq Komissarları Sovetinin sədri N.Nərimanov nəzərdə tutulur – M.Q.) Moskvaya çağırmaq və onunla birlikdə Azərbaycana və Ermənistana aid olan məsələləri həll etmək lazımdır. Bunu Ermənistanla müqavilə bağlananadək etmək lazımdır" .
Q. Orconikidze Zəngəzurun Azərbaycan tərkibində muxtariyyətinin elan edilməsini, digər ərazilərin isə Ermənistana verilməsi üçün Azərbaycana təzyiqlər edilməsini təklif edir, bunu “türk təhlükəsi” və iqtisadi amillərlə əlaqələndirirdi. Tövsiyə edirdi ki, muxtariyyətin elanı ideyası RSFSR və Ermənistan arasında imzalanacaq müqavilədə göstərilməməli, ideya Azərbaycandan gəlməlidir. O, öz mövqeyini iyul ayında G.Çiçerinlə telefon danışığında belə əsaslandırdı:
“Azərbaycan ... Zəngəzurun təcili və danışıqsız birləşdirilməsini təkid edir. Məncə bunu etmək zəruridir. Çünki... qəza iqtisadi baxımdan Bakıya meyillidir və xüsusilə, Bəyazid türk diviziyasının araya girdiyi indiki vaxtda bu qəzalar tamamilə İrəvandan ayrılmış... Fikrimcə, ...Zəngəzur təcili olaraq Azərbaycana birləşdirilməlidir. Azərbaycanı məcbur edəcəyəm ki, bu vilayətlərin muxtariyyətini elan etsin, lakin bu ideya Azərbaycandan gəlməlidir və heç bir halda bunu müqavilədə (Rusiya ilə Ermənistan arasında imzalanacaq müqavilə nəzərdə tutulur – M.Q.) göstərmək olmaz”.
Bu zaman Ermənistan hələ sovetləşdirilməmişdi. “Mübahisəli yerlər” məsələsində israr edən G. Çiçerin iyulun 8-də Q. Orconikidzeyə göndərdiyi teleqramında yazırdı:
“Biz əla bilirik ki, Ermənistanın da sovetləşdirilməsi üçün zaman yetişəcəkdir, lakin indi ona getmək tezdir. Ən başlıcası, indi nəyə nail olmaq olar? İndi ...Zəngəzuru mübahisəli yerlər elan etmək olar, bunun üçün isə Azərbaycan hökumətinin razılıq verməsi gərəkdir. Bu, bizim üçün zəruridir, biz mütləq Ermənistan ilə müqavilə bağlamalıyıq. Bunu qəti şəkildə beynəlxalq vəziyyət tələb edir, bunun üçün isə ən azından ... və Zəngəzuru mübahisəli elan etmək lazımdır”.
G.Çiçerin “Azərbaycan hökumətinin razılıq verməsi gərəkdir” deməklə, Zəngəzurun Azərbaycan torpağı olduğunu etiraf edir, həmin əraziləri “mübahisəli elan etməklə” isə gələcəkdə Ermənistana verilməsini düşünürdü. Beynəlxalq şərait dedikdə isə Antanta ölkələrinin Cənubi Qafqazda və Anadoluda yürütdükləri siyasəti nəzərdə tuturdu.
Azərbaycan K(b)P MK Siyasi Bürosunun noyabrın 4-də RK(b)P Qafqaz Bürosunun üzvləri ilə birlikdə Bakıda keçirilən iclasında (pr.№4, 2-ci bənd) “Ermənistanda şərait haqqında Leqran yoldaşın məruzəsi” adlı məsələ mü¬zakirə edildi. İclasın sədri Azərbaycan K(b)P MK-nın məsul katibi Qriqori Kaminski, katibi isə Lozner idi. İclasda Siyasi Büronun üzvləri Nəriman Nərimanov, M.D. Hüseynov, A. Yeqorov, Qafqaz Bürosunun üzvləri İ. Stalin, Q. Orconikdize, Y. Stasova və RSFSR-in Gürcüstan Demokratik Respublikasındakı nümayəndəsi Aron Şeynman, RSFSR-in Ermənistan Respublikasındakı nümayəndəsi B. Leqran, Ermənistan Hərbi-İnqilab Komitəsinin və Hərbi-İnqilab Şurasının üzvü İ. Qabrielyan və Azərbaycan SSR xalq hərbi və dəniz işləri komissarı Ə. Qarayev iştirak edirdilər .
B. Leqranın məruzəsindən sonra məxfi qərarlar qəbul edi¬ldi. Ermənistan və Rusiya arasında imzalanacaq sülh müqaviləsində Zəngəzurun Ermənistana verilməsinin əks olunub-olunmamasına dair məsələdə Siyasi Büro üzvləri belə bir fikir söylədilər ki, bu, siyasi və strateji baxımdan faydalı deyildir, yalnız ən çıxılmaz halda edilə bilər. Siyasi Büronun Zəngəzur haqqında fikrinin motivlərini tərtib etmək N. Nərimanova tapşırıldı.
Mərkəzin göstərişinə uyğun olaraq Azərbaycan K(b)P MK Siyasi və Təşkilati Bürosunun həmin ilin noyabrın 30-da keçirilən iclasında Ermənistan ilə əlaqələrə dair məsələnin müzakirəsinin yekununda belə bir qərar qəbul olundu:
“Sovet Azərbaycanı ilə sovet Ermənistanı arasında heç bir sərhəd mövcud deyildir; Zəngəzur... Ermənistana keçir; ...sovet Azərbaycanı sovet Ermənistanı ilə qırılmaz hərbi və təsərrüfat ittifaqı qurur (o cümlədən, neft haqqında qeyd etmək); bu qətnaməni tərtib etmək Nərimanova tapşırılsın”.
Sənəddə Zəngəzurun Ermənistanda saxlanılması deyil, keçməsi yazılıb. Təzyiq altında qəbul edilən qərar bir neçə gün sonra elan edildi.
Bu sənədlər Rusiya Dövlət Sosial Siyasi Sənədlər Arxivinin və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Sosial Siyasi Sənədlər Arxivinin fondlarında saxlanılır. Tarixi reallıqları bilmək istəyənlər baxa bilər.

Musa Qasımlı,

Milli Məclisin sədr müavini