Məqsədlə yaşamaq yoxsa sadəcə mövcud olmaq?

Məqsədlə yaşamaq və sadəcə mövcud olmaq arasında fərq uzun illərdir həm psixologiyada, həm də sosial davranış elmlərində əsas mövzulardan biri kimi tədqiq olunur. Bu məsələ yalnız şəxsi həyat fəlsəfəsi deyil, insanların qərarvermə mexanizmləri, motivasiya sistemi və psixoloji davamlılığı barədə də dərin məlumat verir. Mövzunun aktuallığı müasir həyat ritminin dəyişməsi, qeyri müəyyənliklərin artması və insanın özünü daha çox itirdiyi sosial mühitlə əlaqədardır. Bu kontekst mövzuya analitik yanaşmanı zəruri edir.

Elmi araşdırmalarda məqsədlə yaşamağın psixoloji müvazinətə göstərdiyi təsirin geniş olduğu təsdiqlənir. ABŞ və Avropa psixologiya institutlarının apardığı uzunmüddətli tədqiqatlarda məqsəd hissinə sahib insanların stresə daha az reaksiya verdiyi, mənfi emosiyaları daha tez tənzimləyə bildiyi və sosial münasibətlərdə sabit davranışlar nümayiş etdirdiyi qeyd olunur. Məqsəd təkcə nəyəsə çatmaq istəyi deyil, həm də şəxsin fəaliyyətlərinin strukturlaşmasına təsir göstərən psixoloji çərçivədir. Bu çərçivə düşüncə ardıcıllığını gücləndirir, qarşıya çıxan dəyişkən situasiyalara adaptasiyanı asanlaşdırır və insanın öz imkanlarını koordinasiya etməsini təmin edir.

Mövcud olmaq vəziyyəti isə daha çox reaktiv davranış forması sayılır. İnsan bu mərhələdə özünü idarə etmir, əksinə, mühitin təsirinə uyğun şəkildə hərəkət edir. Bu modeldə gündəlik fəaliyyətlər avtomatik xarakter alır, düşüncə prosesləri passivləşir və emosional fon sabit qalmır. Elmi mənbələrdə bu mərhələni təşkil edən amillər arasında həddindən artıq yorğunluq, strukturlaşdırılmamış həyat tərzi və sosial dəstəyin zəifliyi göstərilir. Mövcudluq vəziyyətində insanın diqqəti qısa müddətli tapşırıqlara yönəlir, uzunmüddətli konsepsiyalar isə arxa plana keçir ki, bu da zaman keçdikcə motivasiya boşluğunun yaranmasına gətirib çıxarır.

Qlobal səviyyədə aparılan geniş məzmunlu sosial tədqiqatlar göstərir ki, müxtəlif ölkələrdə məqsəd hissinin formalaşmasını müəyyən edən amillər sosial struktur, iqtisadi mühit, təhsil səviyyəsi və mədəni davranış nümunələri ilə sıx bağlıdır. Məsələn, Şimali Avropada sosial təminat sistemlərinin güclü olması insanların uzunmüddətli planlar qurmasına daha əlverişli şərait yaradır. Asiya ölkələrində isə kollektiv düşüncə modeli məqsəd anlayışını daha çox sosial rol və öhdəliklərlə əlaqələndirir. Bu fərqlər insanların məqsədi necə dərk etdiyini və ona necə yanaşdığını dəyişdirir, lakin hər bir sistemdə məqsədli fəaliyyətin psixoloji stabillik üçün mühüm olduğu ümumi nəticə kimi formalaşır.

Məqsədlə yaşamağın daxili mexanizminə nəzər saldıqda diqqət çəkən əsas məqam vaxtın idarə olunması, prioritetlərin müəyyən edilməsi və insanın şəxsi resurslarını düzgün bölüşdürməsi ilə bağlıdır. Məqsəd müəyyənləşdikdə insanın hərəkət trayektoriyası daha aydın olur. Bu isə öz növbəsində kortəbii qərarları azaldır və emosional fonu daha sabit edir. Mövcudluq fazasında isə insanın diqqəti dağınıq olur, fəaliyyətlər arasında əlaqə zəifləyir və günlük ritm daha çox təsadüfi seçimlərin ardıcıllığına çevrilir. Bu proses psixoloji yüklənməni artırır, çünki hər situasiya yeni adaptasiya tələb edir.

Araşdırmalar göstərir ki, məqsəd hissi yalnız böyük hədəflərlə məhdudlaşmır. Bəzən kiçik və realistik məqsədlər psixoloji sistemdə daha güclü sabitlik yaradır. Bunun səbəbi insan beyninin ardıcıllıq, nizam və proqnozlaşdırıla bilən nəticələrə müsbət reaksiya verməsidir. Mövcudluq halında isə bu ardıcıllıq pozulur və insanın beynində komfort zonası zəifləyir. Bu vəziyyət bəzən motivasiya çatışmazlığı, bəzən də emosional yorğunluq formalaşdırır.

Məsələnin sosial tərəfinə nəzər saldıqda məqsədlə yaşayan fərdlərin cəmiyyətə daha aktiv inteqrasiya olunduğu, əmək bazarında daha sabit mövqe tutduğu və uzunmüddətli qərarvermə proseslərində daha rasional davranış sərgilədiyi müşahidə edilir. Sadəcə mövcud olan fərdlərdə isə risklərə düzgün yanaşma, planlaşdırma və resursların optimallaşdırılması kimi bacarıqlar daha zəif olur. Bu fərq yalnız fərdi psixologiyada deyil, həm də sosial iqtisadi inkişafda özünü göstərir. Məqsəd strukturu olan fərdlərin aktiv sahələrdə iştirak etməsi ümumi sosial dinamikanı da gücləndirir.

İqtisadi perspektivdən, məqsəd duyğusunun əmək məhsuldarlığına təsiri də diqqət çəkir. Müxtəlif ölkələrdə aparılan işçi davranışı tədqiqatları göstərir ki, məqsədi olan şəxslər daha yüksək performans nümayiş etdirir, iş yerində strukturlaşdırılmış tapşırıqlara daha rahat uyğunlaşır və uzunmüddətli projektlərdə daha sabit nəticələr göstərir. Mövcudluq halında isə performans göstəriciləri dalğalanır, çünki insanın diqqət və motivasiya səviyyəsi dəyişkən olur.

Bütün bu tendensiyalar göstərir ki, məqsədlə yaşamaq yalnız həyat fəlsəfəsi deyil, həm də psixoloji və sosial stabilliyi formalaşdıran əsas mexanizmdir. Sadəcə mövcud olmaq vəziyyəti qısa müddətli rahatlıq yaratsa da, uzunmüddətli dövrdə insanın funksional davranışlarını zəiflədir. Elmi tədqiqatların ortaya qoyduğu faktlar məqsəd hissinin həm emosional, həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan dayanıqlıq yaratdığını göstərir. Müasir cəmiyyətlərin sürətli ritmində məqsədli fəaliyyət modeli həm fərdlərin, həm də ümumi sosial sistemin sabitliyinə töhfə verən mühüm element kimi qalır.

Nuray,

Aznews.az