Zaman artıq daha sürətlə keçir? - ARAŞDIRMA

Son illərdə insanların gündəlik həyatında ən çox səsləndirdiyi ifadələrdən biri vaxtın əvvəlkindən daha sürətli keçdiyi ilə bağlıdır. Bu hiss müxtəlif yaş qruplarında geniş yayılıb və qlobal miqyasda müşahidə olunan sosial psixoloji fenomenə çevrilib. İllərin daha tez keçməsi təcrübəsi təkcə şəxsi emosional izlənim deyil, həm də müasir həyatın strukturu, informasiya axınının miqyası, texnologiyanın sürəti və beynin bu ritmə verdiyi reaksiya ilə sıx bağlıdır. Bu tendensiya həm fərdi psixologiyanın, həm də cəmiyyətin dinamikasının dəyişdiyini göstərən mühüm indikator hesab olunur.

Müasir həyat ritminin sürətlənməsi beynin zaman qavrayışını birbaşa dəyişdirən amillərdən biridir. Tədqiqatlar sübut edir ki, beynin zamanla bağlı subyektiv qiymətləndirməsi xarici mühitin ritminə uyğunlaşır. Şəhər mühitində yüksək temp, qısa intervalda çoxlu tapşırıq və informasiyanın qəbulu beynin diqqət resurslarını daha sürətli yönləndirməyə məcbur edir. Bu zaman beyin prosesləri daha sıx intervalda emal etdiyindən zamanın axışı sürətlənmiş kimi görünür. İnformasiya qıtlığı olan dövrlərlə müqayisədə bugünkü gündəlik ritmdə beyin fasilə rejiminə daha az keçir və zaman hissi ardıcıllıq əvəzinə sıxlıq kimi dərk edilir.

Stres səviyyəsinin yüksəlməsi və davamlı informasiya axınının mövcudluğu zaman qavrayışını daha da qısaldır. Çoxtapşırıqlıq psixoloji sistemin diqqətini daima dəyişdirdiyi üçün beyin müəyyən fəaliyyətlərə tam fokuslana bilmir. Nəticədə hər gün çox şey edilir, çox şey görünür və çox şey emal olunur, lakin yaddaşda stabil şəkildə saxlanılan epizodların sayı azalır. Zaman hissi əslində yaddaşın sıxlığı ilə ölçüldüyündən epizodların sayının azalması illərin daha boş və sürətli keçməsi təəssüratı yaradır. Uzunmüddətli stres beynin zaman emal edən neyron şəbəkələrindəki ritmləri də dəyişdirir və bu dəyişiklik zamanın sürətlənməsi illüziyasını gücləndirir.

Həyat rutinlərinin sabitləşməsi, yaş artdıqca yeni təcrübələrin azalması və davranış modellərinin təkrarlanması da zaman qavrayışının dəyişməsinə təsir göstərir. Psixoloji ədəbiyyatda bu hadisə “yenilik effekti” ilə izah olunur. İnsan gənclik illərində daha çox yeni situasiya ilə qarşılaşdığı üçün yaddaşda daha zəngin izlər formalaşır. Yaş artdıqca günlər bir birinə bənzəməyə başlayır və yeni təcrübələrin sayı azalır. Beyin hadisələri tanışlıq əsasında sürətlə kateqoriyalaşdırdığı üçün zaman passiv şəkildə axırmış kimi görünür. Həyatın təkrarlanan ritmi nə qədər güclənirsə, subyektiv zaman bir o qədər qısalır.

Texnologiya və sosial şəbəkələr müasir beynin zaman dərkini əsaslı şəkildə formalaşdıran amillər arasında yer alır. Davamlı bildirişlər, sürətli mətn və vizual axın, qısa videolar beynin diqqət sistemini parçalayır. Bu vəziyyət dərin fokuslanmanı zəiflədir və fəaliyyətlər arasında sıçrayışın çoxalmasına səbəb olur. Araşdırmalar göstərir ki, diqqətin tez-tez dəyişməsi beynin zaman registrində boşluqlar yaradır. Bu boşluqlar epizodların yaddaşda ardıcıllıqla saxlanmasını çətinləşdirir və zamanın sıxılmış, qısalmış kimi görünməsi effektini ortaya çıxarır. Qısa müddətli dopamin yüksəlişləri də bu mexanizmi dəstəkləyir, çünki beyin daha çox stimula alışdıqca zaman intervalını daha qısa emal edir.

Neyrobioloji aspektlərə nəzər saldıqda dopamin sisteminin, diqqət mərkəzlərinin və yaddaş mexanizmlərinin rolu xüsusi diqqət çəkir. Dopamin kəşf, yenilik və motivasiya ilə əlaqəli olduğu üçün müasir stimulların çoxluğu dopamin ritmlərini dəyişir. Bu dəyişiklik beynin zaman kodlaşdırma prosesinə təsir etməklə birlikdə, qısa və intensiv fəaliyyətlərə meyli artırır. Diqqət mərkəzləri daha çox bölündükcə prefrontal korteksin dərin fokuslanma imkanları məhdudlaşır. Hippokamp və digər yaddaş strukturları isə epizodları ardıcıllıqla saxlamaq üçün kifayət qədər informasiya stabilizasiyası əldə etmir. Bu mexanizmlər birlikdə zamanın sürətli keçməsi təəssüratını gücləndirir.

Sürətli iqtisadi həyat tərzi, urbanizasiyanın genişlənməsi, gündəlik qərarların çoxalması və gələcək narahatlıqlarının artması fərdlərin zamanla bağlı emosional münasibətinə təsir göstərir. Yüklənmiş sosial dinamika insanın günü yaşamaq əvəzinə günə çatmaq kimi bir davranış modelinə keçməsinə səbəb olur. Qeyri sabitlik, dəyişkən iqtisadi mühit və gələcək planlamasında qarşıya çıxan tərəddüdlər zamanın daha gərgin və daha sürətli keçməsi kimi dərk edilir. Müasir insanın zamanla münasibəti yalnız şəxsi psixoloji proseslərdən ibarət deyil, həm də sosial ritmin diktə etdiyi davranış formalarının nəticəsidir.

Zamanın çatmaması hissi emosional və davranış səviyyəsində ciddi təsirlər yaradır. Tükənmişlik, narahatlıq və daimi tələskənlik bu prosesin ən geniş yayılmış nəticələrindəndir. Psixoloji sistem yükləndikcə insan istirahəti təxirə salır, diqqəti qısaömürlü fəaliyyətlərə yönəldir və uzunmüddətli planlamaları daha çox ertələyir. Bu isə dövrü olaraq daha böyük zaman çatışmazlığı hissi yaradır. Davranış ritmi həddindən artıq sürətlənəndə beyin təbii ritmlərini tənzimləməkdə çətinlik çəkir və subyektiv zaman axını daha da sürətlənmiş kimi görünür.

Zaman qavrayışını yavaşlada bilən üsullar həm psixoloji, həm də bioloji davamlılıq yaratmağa yönəlib. Mindfulness təcrübələri beynin diqqət mərkəzlərini sabitləşdirir və fəaliyyətlərin daha tam şəkildə dərk olunmasını təmin edir. Yeni təcrübələr yaddaş izlərini artıraraq zamanın daha geniş hiss edilməsinə kömək edir. Təbiət kontaktı sinir sistemini parasimpatik ritmə keçirir və beynin zaman kodlaşdırmasını daha balanslı hala gətirir. Həyat ritminin dəyişdirilməsi, qısa fasilələrin artırılması və sosial şəbəkə istifadəsinin azaldılması da zaman illüziyasının sürətlənməsini zəiflədir. Bu üsulların hər biri beynin prosessinq ritmini tarazlaşdıraraq zamanın daha geniş və daha yavaş axdığı təcrübəsini bərpa edir.

Nuray,

Aznews.az