Yarı yuxulu həyat və davranış dəyişmələrinin psixoloji mexanizmləri

Xroniki yorğunluq müasir cəmiyyətin ən səssiz, lakin ən geniş yayılmış problemlərindən biridir. İnsan uzun müddət davam edən enerji çatışmazlığının içində yaşadıqda onun gündəlik davranış modeli fərqinə varmadan dəyişir. Bu vəziyyət adətən sadə yorğunluq kimi qəbul edilir, halbuki araşdırmalar göstərir ki, davamlı enerji tükənməsi həm idrak proseslərinə, həm emosional sabitliyə, həm də sosial münasibətlərə təsir edir. Yuxarıdan sakit görünən bu proses əslində insanın həyat ritminə dərin şəkildə müdaxilə edir və gündəlik qərarların keyfiyyətinə qədər uzanan geniş bir təsir zənciri yaradır.

Beynəlxalq səviyyədə aparılan müşahidələr sübut edir ki, xroniki yorğunluq ilk növbədə idrak performansını zəiflədir. Stenford Universitetinin nevroloji tədqiqatlarına əsasən enerji səviyyəsi uzun müddət aşağı olduqda diqqətin toplanması çətinləşir, beynin informasiyanı emal etmə sürəti ləngiyir və insan hiss etmədən çox sadə tapşırıqlarda belə daha çox səhv buraxmağa başlayır. Bu vəziyyətin ən diqqətçəkən tərəfi isə şəxsin özünün bu dəyişiklikləri çox gec fərq etməsidir. Yorğunluq beyin üçün yeni normal kimi qəbul olunur və davranış tədricən bu yeni ritmə uyğunlaşır.

Daimi enerji defisiti emosional fonu da dəyişdirir. Hormon balansının pozulması, stres reaksiyalarının daha tez aktivləşməsi və dopamin sisteminin zəifləməsi nəticəsində insan daha tez inciyən, daha az dözümlü və sosial olaraq geri çəkilən bir davranış modelinə keçə bilir. Beynəlxalq Psixologiya Assosiasiyasının məlumatlarına görə xroniki yorğunluq yaşayan şəxslərdə emosional reaksiya həddi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. Bu isə münasibətlərdə anlaşılmazlıqların artmasına və insanın özünə qapanmasına səbəb olur.

Sosial davranışdakı dəyişikliklər xüsusilə qlobal əmək bazarının yeni ritmində daha qabarıq görünür. Davamlı məhsuldarlıq gözləntisinin olduğu mühitlərdə insan yorğunluğunu gizlətməyə çalışır və bu, əlavə gərginlik yaradır. Nəticədə multitasking tərzi iş davranışı daha qeyri səmərəli olur, insan diqqətini bir nöqtədə saxlaya bilmədiyi üçün nəticə əvəzinə sadəcə hərəkət görüntüsü yaranır. Sosial psixologiya tədqiqatları göstərir ki, bu tip hallar uzun müddət davam etdikdə şəxsiyyətin özünə qiyməti də zədələnir və insan özünü bacarıqsız kimi dəyərləndirməyə meyil edir. Halbuki problem bacarıqda deyil, bədənin uzun müddət davam edən yorğunluğa verdiyi reaksiyadadır.

Xroniki yorğunluğun ən maraqlı cəhətlərindən biri adaptiv davranış dəyişmələridir. İnsan enerjisini qorumaq üçün instinktiv şəkildə sosial fəaliyyəti azaldır, emosional ifadəni minimallaşdırır, daha çox rutin hərəkətlərə üstünlük verir və riskli qərarlardan yayınır. Bu, psixologiyada konservativ davranış modeli kimi qiymətləndirilir. Bədən enerjini mümkün qədər qənaətlə istifadə etməyə çalışdığı üçün şəxs yeni ideyalara açıq olmaqda çətinlik çəkə, çətin tapşırıqlardan yayınmağa meyil göstərə və yaradıcı düşünməkdə əvvəlki qədər aktiv ola bilmir. Bunun arxasında duran mexanizm isə çox sadədir. Beyin enerji sərfiyyatını minimumda saxlayan funksiyaları seçir və nəticədə insan özünü həyatın içində iştirak edən deyil, sadəcə izləyən kimi hiss edə bilir.

Enerji balansının tədricən bərpası, yuxu ritminin normallaşdırılması, iş mühitinin psixoloji yüklənməni azaltması və sosial dəstəyin güclənməsi ilə davranış modelinin əvvəlki dinamizmi yenidən aktivləşir. Elm bunu göstərir - bədən uzunmüddətli yorğunluğu yadda saxlayır, lakin eyni zamanda bərpa olunmağa da hazırdır. Əsas məsələ insanın özündə baş verən prosesləri vaxtında tanıması və bunun adi tənbəllik yox, fizioloji və psixoloji mexanizmlərin birgə təsirinin nəticəsi olduğunu başa düşməsidir.

Xroniki yorğunluq şəraitində insan davranışının dəyişməsi təkcə fərdi vəziyyət deyil, həm də sosial rifah, əmək məhsuldarlığı və ümumi psixoloji sağlamlıq üçün əhəmiyyətli indikator hesab olunur. Cəmiyyətdə bu mövzunun daha çox müzakirə edilməsi həm fərdlərin öz vəziyyətini daha düzgün qiymətləndirməsinə, həm də institusional səviyyədə psixoloji rifahın gücləndirilməsinə töhfə verir. Elm artıq göstərir ki, yarı yuxulu həyat modeli dəyişməz deyil və insan bərpa üçün düzgün mexanizmləri aktivləşdirdikdə həyat ritminin əvvəlki canlılığına qayıda bilir.

Nuray,

Aznews.az