Ağır metal çirklənməsinin insan zəkasına uzunmüddətli təsiri - ARAŞDIRMA

Ağır metal çirklənməsi müasir ekologiyanın ən yüksək riskli sahələrindən biri hesab olunur və son onilliklərdə aparılan tədqiqatlar bu faktorun xüsusilə insan zəkası üzərində uzunmüddətli təsirini daha aydın şəkildə ortaya çıxarıb. Sənaye bölgələri yaxınlığında yaşayan əhali, qeyri-kontrollu tullantı sistemləri olan şəhərlər və intensiv kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin olduğu ərazilər çirklənmə baxımından ən həssas zonalar kimi qeydə alınır. Problem aktual olaraq qalır, çünki qlobal hesabatlara əsasən qurğuşun, kadmium və civə kimi ağır metallar havada, torpaqda və içməli suda sabit şəkildə toplanır və uzun illər boyunca insan orqanizmində yüklənmə yaradır.

Nevrobioloji tədqiqatlar göstərir ki, ağır metallarla təmas beyin toxumasının inkişafına və neyron əlaqələrinin formalaşmasına mane olur. Bu təsir xüsusilə uşaqlıq dövründə daha aydın müşahidə edilir. ABŞ, Yaponiya və Avropa laboratoriyalarında aparılan uzunmüddətli müşahidələr sübut edir ki, qurğuşun səviyyəsi yüksək olan mühitdə böyüyən uşaqların diqqət, yaddaş və problemləri həll etmə qabiliyyətində nəzərəçarpan geriləmələr qeydə alınır. Kadmium və civə kimi maddələrin isə sinaps ötürülməsini zəiflətməsi nəticəsində düşünmə çevikliyi azalır. Əldə olunan məlumatlar göstərir ki, ağır metallarla davamlı təmas beynin ön payında struktur dəyişikliklər yarada bilir, bu isə qərarvermə proseslərinə və kognitiv performansa uzunmüddətli zərbə vurur.

Sosioloji müşahidələr də problemin geniş spektrli təsirini ortaya çıxarır. Ağır metal çirklənməsinin yüksək olduğu bölgələrdə akademik nəticələrin zəifləməsi, diqqət pozuntularının çoxalması və davranış dəyişikliklərinin artması ilə bağlı çoxsaylı məlumatlar mövcuddur. Dünya Bankının 2023-cü il urbanistika hesabatlarında qeyd edilir ki, sənaye tullantıları ilə çirklənən şəhər zonalarında təhsil göstəriciləri ətraf mühit təmiz olan ərazilərlə müqayisədə daha aşağı olur. Bu fakt ağır metal çirklənməsinin təkcə tibbi məsələ deyil, həm də sosial inkişaf problemi olduğunu təsdiqləyir. Davamlı təsir nəticəsində zəkaya dəyən zərərin bərpası daha çətin olur və bu, gələcəkdə əmək potensialına və iqtisadi inkişaf imkanlarına da mənfi təsir göstərir.

Qlobal təcrübə zərərin azaldılması və risklərin idarə olunması üçün müxtəlif strategiyaları ön plana çıxarır. Bir çox ölkədə torpaq və içməli suyun ağır metal səviyyəsinə dair sərt standartlar tətbiq olunur. Texnoloji həllər içərisində filtrasiya sistemlərinin təkmilləşdirilməsi, tullantıların təmizlənməsi proseslərinin optimallaşdırılması və sənaye emissiyalarının real vaxtda monitorinqi xüsusi yer tutur. Urbanistika mütəxəssisləri yaşıl zonaların genişləndirilməsinin müəyyən metalları torpaqdan soraraq çirklənməni qismən azaltdığını bildirir. Eyni zamanda səhiyyə protokollarına əsasən riskli zonalarda yaşayan əhalidə qan analizlərinin dövri şəkildə aparılması tez yayılır.

Ümumi təhlil göstərir ki, ağır metal çirklənməsi insan zəkasının formalaşmasında ekoloji amillərin nə qədər həlledici rol oynadığını bir daha sübut edir. Uzunmüddətli təsirlərin qarşısını almaq üçün sənaye siyasəti, ekoloji nəzarət və ictimai səhiyyə tədbirlərinin daha sıx inteqrasiya olunması tələb olunur. Mövcud məlumatlar göstərir ki, təmiz mühit yalnız sağlamlıq üçün deyil, həm də cəmiyyətin kognitiv potensialının qorunması üçün strateji prioritet hesab edilməlidir.

Nuray,

Aznews.az