Rahatlığın görünməyən tələsi: komfort artdıqca risk almaq niyə çətinləşir? - ARAŞDIRMA

Müasir cəmiyyətlərdə rifah səviyyəsinin yüksəlməsi ilə riskə münasibət arasında paradoksal bir əlaqə formalaşıb. Texnologiya, sosial təminat sistemləri və maddi imkanlar insanların həyatını əvvəlki dövrlərlə müqayisədə xeyli rahatlaşdırsa da, bu rahatlıq risk alma meylini zəiflədən əsas amillərdən birinə çevrilib. Komfort artdıqca, fərdlər daha çox qorunmuş, proqnozlaşdırılan və stabil mühitdə yaşamağa alışır, nəticədə qeyri-müəyyənliklə bağlı hətta kiçik risklər belə psixoloji olaraq ağır qəbul edilir.

Davranış iqtisadiyyatı bu prosesi itkiyə qarşı həssaslıq anlayışı ilə izah edir. İnsanlar qazanc əldə etməkdən daha çox itki yaşamaqdan qorxurlar. Komfort səviyyəsi yüksəldikcə itirilə bilən şeylərin miqdarı da artır. Sabit gəlir, sosial status, həyat standartları və formalaşmış gündəlik rutin risk zamanı itirilə biləcək “aktivlərə” çevrilir. Bu səbəbdən rahatlıq şəraitində yaşayan fərd üçün risk artıq fürsət deyil, mövcud vəziyyəti pozan təhlükə kimi qavranılır. Qlobal araşdırmalar göstərir ki, sosial təhlükəsizlik mexanizmləri güclü olan ölkələrdə sahibkarlıq və radikal karyera dəyişiklikləri daha çox gənc yaşlarda müşahidə olunur, yaş artdıqca riskə meyl kəskin azalır.

Psixoloji baxımdan komfort insan beynində təhlükəsizlik zonası yaradır. Bu zona tanışlıq, təkrar və nəzarət hissi üzərində qurulur. Risk isə bu zonanı dağıdır və beyni adaptasiya rejiminə keçməyə məcbur edir. Neyropsixoloji tədqiqatlar göstərir ki, uzun müddət stressiz və təhlükəsiz mühitdə olan insanlarda qeyri-müəyyənliyə qarşı dözümlülük azalır. Yəni komfort paradoksal şəkildə insanı zəiflədir. Tarixi kontekstdə isə risk alma daha çox zərurətdən doğurdu. İqtisadi və sosial çətinliklər fərdləri yeni yollar axtarmağa məcbur edirdi. Müasir dövrdə isə risk artıq “məcburiyyət” yox, “seçim” statusu alıb və seçim olduqda insanlar çox vaxt təhlükəsiz variantı üstün tuturlar.

Sosial mühit də bu prosesi gücləndirir. Sosial media və rəqəmsal platformalar uğursuzluğun görünənliyini artırıb. Risk aldıqda və uğursuzluq yaşandıqda bu, artıq şəxsi təcrübə kimi yox, ictimai performans kimi qəbul edilir. Bu isə sosial qorxu yaradır. Qlobal miqyasda aparılan sosioloji tədqiqatlar göstərir ki, ictimai qiymətləndirmənin güclü olduğu mühitlərdə insanlar innovativ, lakin riskli qərarlardan daha çox çəkinirlər. Komfort burada təkcə maddi deyil, reputasiya ilə bağlı təhlükəsizlik anlamı daşıyır.

İqtisadi sistemlərdə də oxşar dinamika müşahidə olunur. İnkişaf etmiş bazarlarda kapitalın qorunması prioritetə çevrilir, yüksək riskli investisiyalar isə əsasən marjinal sahələrə sıxışdırılır. Halbuki inkişaf mərhələsində olan iqtisadiyyatlarda risk daha çox qəbul olunur, çünki mövcud vəziyyətin özü artıq qeyri-kafidir. Bu fərq göstərir ki, risk alma davranışı çox vaxt rahatlıq səviyyəsindən deyil, alternativlərin məhdudluğundan qaynaqlanır.

Həllyönümlü yanaşma bu paradoksu tam aradan qaldırmaq yox, onu idarə etmək üzərində qurulmalıdır. Davranış mütəxəssisləri riskin kiçik, idarəolunan hissələrə bölünməsini tövsiyə edirlər. Komfort zonasını birdən-birə dağıtmaq əvəzinə, onu tədricən genişləndirmək daha effektiv nəticə verir. Təhsil sistemlərində səhv etməyin normallaşdırılması, iş mühitində təhlükəsiz eksperiment imkanlarının yaradılması və sosial narrativlərdə uğursuzluğun prosesin təbii hissəsi kimi təqdim edilməsi bu baxımdan mühüm rol oynayır. Qlobal təcrübə göstərir ki, riskin nəticəsindən çox, risk prosesinin idarə olunması mədəniyyəti formalaşdıqda innovasiya və inkişaf davamlı olur.

Müasir çağırış isə komfortdan imtina etmək deyil, onu inkişaf üçün dayaq nöqtəsinə çevirməkdir. Riskin tam aradan qaldırılması mümkün deyil, amma onunla sağlam münasibət qurmaq mümkündür. Gələcəyin cəmiyyətləri məhz bu balansı qura bilənlər olacaq.

Aznews.az