Su obyektlərindən istifadənin planlaşdırılması - HÜQUQİ RƏY

Azərbaycan Respublikasının Su Məcəlləsi kənd təsərrüfatı sahəsində sudan istifadənin hüquqi əsaslarını xüsusi fəsildə tənzimləyir. Bu maddələrdə əsas məqsəd həm kənd təsərrüfatı istehsalçılarına suya çıxış imkanını təmin etmək, həm də su ehtiyatlarının idarə olunması və mühafizəsini dövlət nəzarəti altında saxlamaqdır. Su - həm iqtisadi, həm də ekoloji baxımdan strateji resurs olduğundan, bu normalar ərzaq təhlükəsizliyi, ətraf mühitin qorunması və kənd təsərrüfatının dayanıqlı inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Su Məcəlləsinə görə, kənd təsərrüfatında sudan istifadə “planlaşdırma prinsipi” üzərində qurulub. Yəni, hər kəs özbaşına su götürə bilməz; əvvəlcədən təsdiq olunmuş plan əsasında, dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş limitlər çərçivəsində hərəkət etməlidir. Bu, həm suyun israfının, həm də ayrı-ayrı istehsalçılar arasında mübahisələrin qarşısını alır.

Əvvəlcə hər bir kənd təsərrüfatı təsərrüfatı -fərqi yoxdur, bu, iri dövlət təsərrüfatıdır, ailə kəndli təsərrüfatıdır, yoxsa kiçik fermer təsərrüfatıdır - öz daxilində sudan necə istifadə edəcəyinə dair plan hazırlayır. Bu plan müvafiq dövlət orqanı tərəfindən təsdiqlənməlidir. Ən vacib məqam isə odur ki, plan tərtib edilərkən bütün su istifadəçilərinin tələbatı nəzərə alınmalıdır. Yəni iri sahibkar öz imkanlarından istifadə edib bütün suyu özünə yönəldə bilməz.

Təsərrüfatdaxili planlardan daha geniş çərçivəli sənəd isə ümumsistem planlarıdır. Bunlar rayon və respublika səviyyəsində hazırlanır və bütün suvarma sistemlərini əhatə edir. Ümumsistem planları, təsərrüfatların təqdim etdiyi daxili planlara və bağlanmış su istifadəsi müqavilələrinə əsaslanır. Bu, vahid idarəetmə mexanizmi yaradır: kimin nə qədər, hansı müddətdə və hansı sahələr üçün su alacağı əvvəlcədən dəqiq müəyyənləşdirilir.

Burada diqqətçəkən məqam odur ki, kənd təsərrüfatında su münasibətləri təkcə inzibati qaydada deyil, həm də mülki-hüquqi müqavilələr vasitəsilə tənzimlənir. Yəni su obyektinin istifadəçisi ilə su istehlakçısı arasında müqavilə bağlanır, orada suyun miqdarı, verilmə yeri, vaxtı, tərəflərin öhdəlikləri açıq şəkildə yazılır. Bu müqavilə hüquqi sabitlik yaradır və mübahisələrin qarşısını alır.

Sudan istifadə planı sabitlik üzərində qurulub. Bu plan yalnız müəyyən hallarda dəyişdirilə bilər. Məsələn, su mənbələrində kəskin azalma olanda, hava şəraitində dəyişiklik baş verəndə, suvarılmalı sahələr dəyişdiriləndə və ya istehlakçılar öz paylarından imtina edəndə.

Xüsusi hal isə fövqəladə vəziyyətlərlə bağlıdır. Əgər qəfil hadisə baş verərsə — daşqın, quraqlıq, texniki qəza və sair - su obyektindən istifadə edən qurum su verilməsini dayandıra bilər. Ancaq bu zaman iki mühüm öhdəlik yaranır: birincisi, istehlakçı dərhal xəbərdar edilməlidir, ikincisi, planı təsdiq etmiş dövlət orqanına məlumat verilməlidir.

Bu yanaşma balansı qoruyur: həm su istehlakçısının hüquqları müdafiə olunur, həm də fövqəladə şəraitdə dövlətin və cəmiyyətin maraqları nəzərə alınır.

Torpaq mülkiyyətçiləri və istifadəçiləri öz ərazilərində bulaq, kəhriz və digər təbii mənbələrdən qanuni şəkildə istifadə edə bilərlər. Hətta onlar öz torpaqlarında süni sututarlar və su təsərrüfatı qurğuları yaratmaq hüququna malikdirlər.

Lakin genişmiqyaslı meliorasiya işləri aparmaq, mövcud meliorasiya sistemlərini yenidən qurmaq və ya ləğv etmək yalnız dövlətin müəyyən etdiyi qaydalarla mümkündür. Burada dövlətin nəzarət mexanizmi açıq görünür: mülkiyyətçi öz ərazisində sərbəstdir, amma onun fəaliyyəti ümumi ekoloji və su balansına zərər vurmamalıdır.

Kənd təsərrüfatında tullantı sularının istifadəsinə də ayrıca qayda tətbiq olunur. Bu, yalnız müvafiq icra hakimiyyəti orqanının razılığı ilə mümkündür. Belə yanaşma həm insan sağlamlığının qorunması, həm də torpaq münbitliyinin saxlanması baxımından zəruridir. Bu o deməkdir ki, tullantı suları tamamilə qadağan edilməyib, lakin onların istifadəsi ciddi nəzarətə götürülüb.

Meşə təsərrüfatının inkişafı da kənd təsərrüfatının bir hissəsi kimi qəbul olunur. Ona görə də meşə zolaqları və tingliklərin suvarılması ümumi kənd təsərrüfatı qaydaları ilə eyni prinsiplər əsasında həyata keçirilir. Bu maddə torpaqların eroziyadan qorunması və ekoloji sabitliyin təmin edilməsi məqsədini daşıyır.

Məcəllədə xüsusi yer ayrılan məsələlərdən biri də mal-qaranın suvarılması və kənd təsərrüfatı texnikasının hərəkətidir. Burada əsas məqsəd həm su obyektlərini qorumaq, həm də qəza və təhlükə risklərinin qarşısını almaqdır.

Mal-qaranı kanalların və hidrotexniki qurğuların üzərindən sürüb keçirmək qadağandır.

Heyvanların su içməsi üçün yalnız xüsusi suvarma meydançaları və ayrılmış yerlər nəzərdə tutulub.

Traktorların, avtomobillərin və digər texnikanın su obyektlərindən keçməsinə də icazə verilmir.

Bu məqsədlə xüsusi keçid yerləri dövlət orqanları tərəfindən müəyyən edilir və işarələrlə qeyd olunur.

Hətta qanunda qeyd olunur ki, mal-qara sürülən yollar dövlətin müəyyən etdiyi şərtlərlə su ilə təchiz edilməlidir. Bu isə heyvandarlığın inkişafı ilə ekoloji təhlükəsizliyin uzlaşdırılması baxımından vacibdir.

Bu normalar kənd təsərrüfatı istehsalçıları üçün həm imkanlar, həm də öhdəliklər yaradır:

• Ədalətli bölgü: hər bir istehsalçı sudan bərabər qaydada istifadə edə bilir.
• Müqavilə hüququ: su ilə bağlı münasibətlər sadəcə inzibati qərarlarla yox, həm də müqavilə əsasında tənzimlənir. Bu, hüquqi sabitlik yaradır.
• Ekoloji nəzarət: mülkiyyətçilərin hüquqları geniş olsa da, dövlətin maraqları ilə məhdudlaşdırılır.

Məcəllənin 51–58-ci maddələri kənd təsərrüfatında su istifadəsi üçün çoxşaxəli, amma balanslı bir hüquqi mexanizm formalaşdırır. Burada əsas ideya belədir: su resursları hər kəs üçün əlçatan olmalıdır, amma onların istifadəsi sərbəst yox, planlı və nəzarət altında həyata keçirilməlidir.

Bu qaydalar bir tərəfdən kənd təsərrüfatı istehsalçılarının hüquqlarını qoruyur, digər tərəfdən isə dövlətin strateji maraqlarını - su ehtiyatlarının səmərəli idarə olunmasını və ekoloji sabitliyi təmin edir.

“Pragma” Sosial İnkişafa və Ekologiyanın Qorunmasına Dəstək İctimai Birliyinin Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə yardımı ilə həyata keçirdiyi “Şərqi Zəngəzurun Laçın rayonunda su təhlükəsizliyi” adlı sosial-ekoloji layihə çərivəsində hazırlanıb.