Türkiyə Aİ-ə üzv qəbul ediləcəkmi?

Türkiyə ilə Aİ arasında tam üzvlük danışıqları 2005-ci il oktyabrın 3-də başlayıb. Bu gündən etibarən üzvlük danışıqlarından 18 il ötür. Türkiyənin yaxın gələcəkdə Aİ-yə üzv kimi daxil olub-olmayacağı hələ də bəlli deyil. Avropa Parlamentinin (AP) Türkiyə məruzəçisi Naço Sançez Amorun hazırladığı Türkiyə hesabatının AP-də müzakirəsi zamanı tamhüquqlu üzvlük danışıqlarının dayandırılması təklifi rədd edilib. Digər tərəfdən, hesabatda danışıqların canlanması ilə bağlı heç bir müddəa yoxdur.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Türkiyə milli maraqlarını daha güclü şəkildə qorumaq üçün Qərb mərkəzli beynəlxalq təşkilatlara qoşulmağa çalışırdı. Əslində, Türkiyə Avropa qitəsində siyasi əməkdaşlığı nəzərdə tutan Avropa Şurasına yaranandan az sonra üzv oldu. Daha sonra 1949-cu ildə qurulan NATO-ya, 1952-ci ildə Yunanıstanla eyni vaxtda daxil oldu və Adnan Menderes hökuməti dövründə Avropa İqtisadi Birliyinə (AİB) tam üzvlük üçün müraciət etdi. 31 iyul 1959-cu ildə edilən müraciət əsasında Türkiyə ilə AİB arasında 12 sentyabr 1963-cü ildə Ankara müqaviləsi imzalandı. Müqavilənin 28-ci maddəsi çox aydındır: Türkiyə üzərinə götürdüyü öhdəlikləri yerinə yetirdiyi təqdirdə AİB-ə tamhüquqlu üzv kimi qoşula biləcək.

Tərəfdaşlıq müqaviləsi olan Ankara Sazişində AİB-da iştirak üçün üç mərhələ nəzərdə tutulurdu: hazırlıq, keçid və yekun dövr. 1970-ci ildə Əlavə Protokolun qəbulu ilə Türkiyə-AİB üzvlüyü ikinci mərhələyə qədəm qoydu. Keçid dövründə bir tərəfdən tərəflər arasında mərhələli şəkildə gömrük ittifaqının yaradılması, digər tərəfdən isə Türkiyənin AİB ilə iqtisadi, ticari və siyasi əlaqələrini proseslərdən asılı olaraq inkişaf etdirməsi nəzərdə tutulurdu.

1973-cü il Ərəb-İsrail müharibəsindən sonra neft embarqosu, Kipr Sülh Əməliyyatından sonra gündəmə gələn embarqo və siyasi qeyri-sabitlik kimi səbəblərdən Türkiyə bu müddət ərzində öhdəliklərini yerinə yetirməkdə gecikmələr yaşadı. Türkiyə ilə AİB arasında 12 sentyabr çevrilişindən sonra dondurulmuş münasibətlər ancaq 1980-ci illərin ikinci yarısında yenidən başlana bildi. Bu dövrdəki ən mühüm hadisə 1987-ci il aprelin 14-də AİB-ə tamhüquqlu üzvlük üçün müraciət olub.

Türkiyə ilə Aİ arasında ikitərəfli münasibətlərin ləngiməsinin ən mühüm səbəbi Aİ-nin Türkiyə ilə bağlı narahatlığıdır. Münasibətlərin başlanğıcından bu günə qədər Türkiyə hər mərhələdə qərəz və ayrı-seçkiliyə məruz qalıb. Türkiyənin birliyə üzv olmasının Avropaya inteqrasiyaya böyük töhfə verəcəyi, iqtisadi nəhəng olan Aİ-ni siyasi və hərbi sahədə gücləndirəcəyi Qərb ölkələri tərəfindən qəbul edilən bir həqiqətdir. Buna baxmayaraq, Aİ ölkələri Türkiyə ilə bağlı öz aralarında konsensusa gələ bilmirlər.

Bundan əlavə, Avropaya inteqrasiyada yaşanan çətinliklər Türkiyə-Aİ münasibətlərinə mənfi təsir göstərib. 2004-cü ildə 10 ölkənin, 2007-ci ildə isə Bolqarıstan və Rumıniyanın Aİ-yə daxil olması Avropaya inteqrasiyada tarazlığı əhəmiyyətli dərəcədə sarsıtdı. Yeni üzvlüklər nəticəsində rifah cəmiyyəti göstəricilərində azalma baş verdi. Digər tərəfdən, 2005-ci ildə konstitusiyanın rədd edilməsi inteqrasiyada yavaşlamaya gətirib çıxardı. 2008-ci ilin iqtisadi böhranı nəticəsində Avro zona ölkələrinin göstəriciləri Maastrixt kriteriyalarından geri qalıb. Ərəb baharı, Brexit və sonrakı Covid-19 pandemiyasından sonra Avropaya qaçqın axını Avropa inteqrasiyasında uzunmüddətli fasiləyə səbəb oldu. Bütün bu hadisələr Türkiyə ilə bağlı qərəzli fikirlərlə yanaşı, ikitərəfli münasibətlərə də mənfi təsir göstərib. Bundan əlavə, Aİ-yə üzv ölkələrdə iqtisadi çətinliklərin artması və qaçqın axını populist, ksenofob və irqçi siyasi partiyaların güclənməsinə səbəb olub. Bu vəziyyət Türkiyə ilə münasibətlərə mənfi təsir göstərdi.

2016-cı ildən etibarən Türkiyə ilə Aİ arasında münasibətlərin gündəmində tam üzvlükdən başqa məsələlər var. Bunlardan başlıcası Türkiyə, Yunanıstan və Cənubi Kipr Rum Administrasiyası arasındakı dəniz yurisdiksiyası mübahisəsidir. Aİ dövlətlərüstü bir təşkilat olsa da və onun səlahiyyət dairəsi daxilində olmasa da, dəniz yurisdiksiyası mübahisəsində Yunanıstan və Cənubi Kipr Rum Administrasiyasının tezislərini dəstəkləyir. İki tərəf arasında həllini gözləyən digər problemlər Şengen bölgəsində Türkiyə vətəndaşlarının 90 günlük vizadan azad edilməsi, Gömrük İttifaqının mövcud şərtlərə uyğunlaşdırılması və qaçqın razılaşmasıdır.

Aİ Türkiyə ilə danışıqların canlanmasına uzaqdan yanaşır. 28 may 2023-cü ildə Türkiyədə keçirilən seçkilərdən sonra Aİ Nazirlər Şurası Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndə Cozep Borrelə ikitərəfli münasibətlərə dair yol xəritəsi rolunu oynayacaq hesabat hazırlamaq tapşırığını verib. Bu hesabatın oktyabrda açıqlanması gözlənilir.

AP-nin qərarı və digər əlamətlər Aİ-nin Türkiyədən islahat gözlədiyini göstərir. Mövcud şəraitdə ən güclü ehtimal Türkiyə-Aİ əlaqələrinin tamhüquqlu üzvlükdən törəmə olan yeni strukturlaşma hədəfinə doğru irəliləməsidir. Bununla belə, münasibətlərin Ukrayna-Rusiya müharibəsi kimi inkişafın təsirinə məruz qalması və sürətlə tam üzvlük hədəfinə doğru irəliləməsi ehtimalı hələ də var. Yeni konstitusiyaya hazırlıq zamanı ediləcək islahatlar Türkiyənin Aİ-yə üzvlüyünü daha bir mərhələyə keçirə bilər. Tam üzvlük olmasa belə, qarşıdakı dövrdə buna çox yaxın bir mərhələ gündəmə gələ bilər. Çünki Aİ-yə inteqrasiya da indiki dövrdə özünün gələcək ssenarilərini müzakirə edir. Bu ssenarilər arasında ən güclü seçim bir-birinə bağlanan üzüklər sistemidir. Bu ssenari əsasında Türkiyənin ən kənar zolaqdan sistemin mərkəzinə keçməsi mümkün görünür.

Nəticədə, 18-ci ildə tamhüquqlu üzvlük danışıqlarında Türkiyə-Aİ münasibətlərində mövcud balanslar dəyişməyincə tunelin ucunda işıq görünmür. Bununla belə, Fransa prezidenti Emmanuel Makron tərəfindən irəli sürülən Avropa Siyasi Birliyi layihəsi Türkiyənin Aİ daxilindəki statusunu gücləndirə və daha bir mərhələyə daşıya bilər.

Züriyə Qarayeva
Aznews.az portalının siyasi şərhçisi