Süni intellektlə yaradılan kontentin müəlliflik hüquqları dilemması - ARAŞDIRMA

Texnologiyanın son illərdə ən sürətli inkişaf edən sahələrindən biri süni intellektdir. Bu texnologiya yalnız istehsalat, xidmət və biznes sahələrini deyil, həm də yaradıcılıq sektorunu köklü şəkildə dəyişməyə başlayıb. Süni intellekt alqoritmləri mətn, musiqi, şəkil, video və hətta kompleks proqram kodları belə yarada bilir. Nəticədə əsas sual ortaya çıxır: belə məhsulların müəllifi kim sayılmalıdır? Proqramı hazırlayan şirkət, süni intellekt alqoritmini işə salan istifadəçi, yoxsa heç kim? Bu sual həm hüquqşünaslar, həm yaradıcı sənaye nümayəndələri, həm də dövlətlər üçün getdikcə daha aktual mövzuya çevrilib.

Müəlliflik hüququnun əsasında insan yaradıcılığı dayanır. Klassik yanaşmaya görə, müəllif yalnız yaradıcı əməyə sahib olan şəxs ola bilər. Lakin süni intellektin istehsal etdiyi kontent insanın birbaşa yaradıcılıq prosesində iştirakı olmadan da mümkün olur. Bu vəziyyət beynəlxalq hüquqi sistemlərdə ciddi boşluq yaradır. Məsələn, ABŞ-da müəlliflik hüququ idarəsi 2023-cü ildə verdiyi açıqlamada süni intellekt tərəfindən tam avtomatik yaradılmış əsərlərin müəlliflik hüququ ilə qorunmadığını bildirdi. Eyni zamanda, Avropa İttifaqında aparılan müzakirələr göstərir ki, gələcəkdə xüsusi hüquqi mexanizmlərin yaradılmasına ehtiyac var, çünki bu sahədə həm iqtisadi maraqlar, həm də yaradıcı sektorun qorunması məsələləri bir-birinə sıx bağlıdır.

Azərbaycan üçün də bu mövzu aktualdır. Rəqəmsallaşma siyasətinin genişləndiyi bir dövrdə süni intellekt vasitəsilə yaradılan kontentlərin sayı sürətlə artacaq. Bu isə müəlliflik hüququ ilə bağlı mövcud qanunvericilikdə yeni yanaşmaların tətbiqini zəruri edəcək. Hazırda qüvvədə olan qanunvericilik yalnız insan yaradıcılığı əsasında formalaşmış əsərlərin hüquqi qorunmasını nəzərdə tutur. Lakin süni intellektdən istifadə edərək yazılmış məqalələr, çəkilmiş rəsm əsərləri və ya bəstələnmiş musiqilər bu anlayışın hüdudlarını aşır. Belə hallarda hüququn kimə məxsus olacağı sualı iqtisadi mübahisələr yarada bilər.

Praktiki tərəfdən yanaşdıqda, süni intellekt kontentləri bir çox sektorda real bazar dəyərinə sahibdir. Reklam agentlikləri, media şirkətləri, dizayn studiyaları artıq bu texnologiyadan aktiv istifadə edirlər. Əgər belə əsərlər müəlliflik hüququ ilə qorunmasa, o zaman kommersiya maraqları da risk altında qalır. Digər tərəfdən, əgər bütün hüquqlar istifadəçiyə aid edilsə, proqram təminatını hazırlayan şirkətlərin rolu ikinci plana keçmiş olacaq. Bu da texnologiyanın inkişafını maliyyələşdirən tərəflər üçün maraq ziddiyyəti yaradır.

Dünyada tətbiq olunan bəzi yanaşmalar hibrid modellərə əsaslanır. Belə ki, insanın süni intellekt prosesinə verdiyi kreativ töhfə əsərin müəllifliyini müəyyən edə bilər. Məsələn, bir rəssam yalnız proqramı işə salmır, eyni zamanda yaradıcı seçimlər edir, alqoritm üzərində dəyişikliklər aparırsa, bu halda müəlliflik hüququnun ona aid olması hüquqi baxımdan daha əsaslı görünür. Bu yanaşma həm insan yaradıcılığının dəyərini qoruyur, həm də süni intellektin yaratdığı məhsulların kommersiya dəyərinin hüquqi əsasını möhkəmləndirir.

Gələcəkdə müəlliflik hüququnun yeni qaydalarının formalaşdırılması qaçılmaz olacaq. Bu prosesdə beynəlxalq təşkilatların və dövlətlərin vahid standartlara yaxınlaşması vacibdir. Əks halda, müxtəlif ölkələrdə fərqli yanaşmaların mövcudluğu qlobal rəqəmsal bazarda hüquqi ziddiyyətlərə səbəb ola bilər. Azərbaycan üçün isə süni intellektin yaradıcılıq sahəsində istifadəsi həm intellektual mülkiyyətin qorunması, həm də rəqəmsal iqtisadiyyatın inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Nəticə olaraq, süni intellektlə yaradılan kontentin müəlliflik hüquqları məsələsi yalnız hüquqi çərçivə ilə məhdudlaşmır. Bu həm yaradıcılıq sərhədlərinin yenidən müəyyənləşdirilməsi, həm də rəqəmsal iqtisadiyyatın sabit inkişafı üçün strateji qərarların verilməsini tələb edir. Dilemma hələ tam həllini tapmasa da, müzakirələrin intensivliyi göstərir ki, yaxın illərdə bu istiqamətdə mühüm hüquqi və institusional dəyişikliklər baş verəcək.

Nuray,

Aznews.az