Odun tarixinin yenidən yazılması erkən insan zəkası haqqında təsəvvürləri necə dəyişir? - ŞƏRH

İnsanlığın təkamül tarixində odun idarə olunması ən fundamental mərhələlərdən biri hesab olunur və bu mövzu üzərində formalaşmış elmi konsensus uzun illər ərzində nisbətən sabit qalıb. Lakin 2025-ci ildə Böyük Britaniyanın Barnham ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar bu sabitliyi ciddi şəkildə sarsıdır. Yeni tapıntılar göstərir ki, insanların odu şüurlu şəkildə istehsal etməsi və idarə etməsi indiyədək qəbul edilən tarixdən təxminən 300 min il daha əvvələ, yəni 400 min il öncəyə gedib çıxır. Bu kəşf təkcə xronologiyanın dəyişməsi deyil, erkən insan cəmiyyətlərinin idrak və texnoloji potensialına dair yanaşmaların da yenidən qiymətləndirilməsini zəruri edir.

Uzun müddət dominant olan elmi yanaşmaya görə, odun sistemli istifadəsi əsasən müasir insanın formalaşdığı mərhələlərlə əlaqələndirilirdi və bu prosesin 50-100 min il əvvəl baş verdiyi düşünülürdü. Barnham qazıntılarında üzə çıxan yanmış torpaq laylarının 700 dərəcədən yüksək temperatur göstəriciləri isə bu yanğının təsadüfi təbii alovlanma olmadığını, nəzarət altında saxlanılan və davamlı istifadə edilən ocaq olduğunu göstərir. Geokimyəvi analizlər bu cür temperaturun yalnız qısa müddətli meşə yanğınları ilə deyil, məqsədli şəkildə qorunan od mənbələri ilə uyğun gəldiyini ortaya qoyur.

Tapıntıların əhəmiyyətini artıran əsas amillərdən biri də yanğınla əlaqəli texnoloji izlərin mövcudluğudur. Barnham ərazisində aşkar edilən və istidən zədələnmiş əl baltaları odun sadəcə isinmə və ya qorunma məqsədi ilə deyil, alətlərin emalı və bəlkə də funksional xüsusiyyətlərinin dəyişdirilməsi üçün istifadə edildiyini göstərir. Arxeologiyada bu cür istilik təsiri texnologiyanın erkən forması kimi qəbul olunur və bu, planlaşdırılmış fəaliyyətin mövcudluğuna işarə edir.

Ən diqqətçəkən tapıntılardan biri isə iki ədəd dəmir pirit parçasının aşkarlanmasıdır. Çaxmaqdaşı ilə təmasda qığılcım yaradan bu mineralın mövcudluğu, erkən insanların odu yalnız təbiətdən hazır vəziyyətdə götürmədiyini, eyni zamanda onu yenidən alovlandırmaq və istehsal etmək bacarığına sahib olduqlarını göstərir. Paleoarxeoloqların qiymətləndirməsinə görə, bu cür bacarıq sadə mexaniki hərəkətdən daha çox, səbəb nəticə əlaqələrinin dərkini, təcrübənin yığılmasını və biliklərin ötürülməsini tələb edir. Qlobal miqyasda indiyədək tapılmış oxşar dəlillər əsasən daha gec dövrlərə aid edildiyi üçün Barnham tapıntıları bu sahədə mühüm boşluğu doldurur.

Bu kəşf erkən insanın intellektual səviyyəsi ilə bağlı təsəvvürlərə də ciddi təsir göstərir. Od istehsalı və onun davamlı idarə olunması qısa müddətli instinktiv davranış deyil, uzunmüddətli planlaşdırma, resurs seçimi və sosial koordinasiya tələb edən mürəkkəb prosesdir. Antropoloji tədqiqatlar göstərir ki, bu cür bacarıqlar qrup daxilində əmək bölgüsünün, öyrənmənin və sosial əlaqələrin möhkəmlənməsinə şərait yaradır. Barnham nümunəsi erkən insan icmalarının bu idrak səviyyəsinə düşündüyümüzdən xeyli əvvəl çatdığını ehtimal etməyə əsas verir.

Qlobal kontekstdə baxıldıqda, son onilliklərdə Afrikada, Yaxın Şərqdə və Avropanın müxtəlif bölgələrində aparılan qazıntılar odun istifadəsinin təkamül prosesində mərhələli şəkildə inkişaf etdiyini göstərir. Lakin bu tapıntıların əksəriyyəti odu qoruma və saxlama mərhələsi ilə məhdudlaşırdı. Barnham kəşfi isə istehsal mərhələsinin tarixini geri çəkərək, erkən Homo növlərinin texnoloji adaptasiya qabiliyyətinin daha geniş miqyasda olduğunu ortaya qoyur. Bu da insanın Avrasiya məkanına yayılması, soyuq iqlimlərə uyğunlaşması və qida rasionunun dəyişməsi kimi proseslərin daha erkən tarixdə mümkün ola biləcəyini göstərir.

Beləliklə, Barnham qazıntıları bəşər tarixində odun rolu ilə bağlı mövcud elmi çərçivəni genişləndirir və erkən insanın düşüncə dünyasını yenidən oxumağa imkan yaradır. Bu tapıntılar göstərir ki, insanın texnoloji və idrak inkişafı xətti və gec başlayan bir proses olmayıb, əksinə, çox daha dərin zaman qatlarında formalaşmağa başlayıb. Elmi ictimaiyyət üçün bu kəşf yalnız keçmişə dair yeni tarix deyil, həm də insanın nə zaman və necə mürəkkəb düşünən varlığa çevrildiyini anlamaq baxımından mühüm açar rolunu oynayır.

Aznews.az