Şəkərin gizli hakimiyyəti: emosional aclığın qida seçiminə təsiri - ARAŞDIRMA

Müasir dövrdə şəkərin yalnız qida komponenti deyil, həm də emosional tənzimləyici rol oynadığı getdikcə daha çox elmi əsaslarla təsdiqlənir. İnsan beyni şəkəri təkcə enerji mənbəyi kimi deyil, həm də mükafat və rahatlama siqnalı kimi qəbul edir. Nəticədə bir çox insan aclıq hiss etmədiyi halda belə, emosional gərginlik, yorğunluq və narahatlıq zamanı şirin qidalara üz tutur. Bu, elm dünyasında “emosional aclıq” adlandırılır və onun psixobioqrafik mexanizmləri artıq qida davranışının mərkəzi mövzularından birinə çevrilib.

Şəkərin beyindəki təsiri dopamin sisteminin fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. Harvard Tibb Məktəbinin 2022-ci il araşdırmasına görə, şəkər qəbulundan sonra dopamin reseptorlarının aktivləşməsi beyində eyni mükafat mexanizmini işə salır ki, bu da nikotin və ya alkoqol kimi asılılıq yaradan maddələrin təsirinə bənzəyir. Bu mexanizm qısa müddətli rahatlama yaratsa da, təkrarlanan istifadələr nəticəsində dopamin sisteminin həssaslığı azalır və eyni rahatlama effekti üçün daha çox şəkər tələb olunur. Beyin bu dövrəni təkrarladıqca insan emosional stressi idarə etmək əvəzinə, onu şəkərlə “ört-basdır” etməyə meyillənir.

Fizioloji baxımdan isə şəkərin emosional tənzimləməyə təsiri qan şəkərinin dalğalanmaları ilə əlaqəlidir. Sadə karbohidratların, xüsusilə ağ un və şəkərin qəbulu qanda qlükozanın sürətli artımına, ardından isə inzulin ifrazının çoxalmasına səbəb olur. Qlükoza səviyyəsi kəskin şəkildə düşdükdə isə beyin enerji çatışmazlığı siqnalı verir və bu, əsəbilik, gərginlik və narahatlıq hissi yaradır. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına əsasən, şəkər istifadəsinin yüksək olduğu cəmiyyətlərdə depressiya və anksiyete hallarının riski 23 faiz daha çoxdur. Bu, qida davranışının yalnız mədə deyil, həm də beyin mərkəzləri tərəfindən idarə olunduğunu açıq şəkildə göstərir.

Psixoloji aspektdən emosional aclıq və fiziki aclıq arasında fərq böyükdür. Fiziki aclıq bədənin enerji ehtiyacından yaranır və yeməkdən sonra təmin olunur. Emosional aclıq isə stress, tənhalıq və ya sıxıntı kimi duyğuların təsiri ilə yaranır və qida ilə təmin edilmir. Psixoloqlar bu vəziyyəti “emosional özünütənzimləmə pozğunluğu” adlandırır. Yale Universitetinin Davranış Neyroelm Mərkəzinin tədqiqatları göstərir ki, emosional yeyimə meyilli insanlarda beyinin orbitofrontal korteksində aktivlik artaraq mükafat mərkəzlərini daha tez stimullaşdırır. Bu, insanın yeməkdən aldığı zövqü artırır, lakin doyma siqnalını zəiflədir. Nəticədə, emosional yeyim uzunmüddətli çəki artımı və metabolik sindrom riskini yüksəldir.

Şəkər asılılığının ən təhlükəli tərəflərindən biri onun gizli formalarıdır. Əksər hazır məhsullarda, içkilərdə, souslarda və hətta duzlu qəlyanaltılarda belə, əlavə şəkər mövcuddur. Qida sənayesi bunu “maltodextrin”, “fruktoz siropu”, “dekstroz” kimi müxtəlif adlar altında təqdim edir. ABŞ Qida və Dərman Administrasiyasının hesabatına əsasən, orta statistik insan gündə 70-90 qram əlavə şəkər qəbul edir ki, bu da Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyə etdiyi normadan iki dəfədən çoxdur. Bu qədər şəkər bədəndə iltihabi prosesləri artırır, bağırsaq mikrobiotasını pozur və nəticədə həm fiziki, həm də emosional balansı zəiflədir.

Azərbaycan kontekstində də bu tendensiya müşahidə olunur. İqtisadiyyat Nazirliyinin 2024-cü il məlumatına əsasən, ölkədə hazır içkilər və şirniyyat məhsullarının istehlakı son beş ildə 28 faiz artıb. Qidalanma mütəxəssisləri bildirirlər ki, xüsusilə şəhər mühitində yaşayan insanlar üçün emosional yeyim daha çox rast gəlinən haldır. Sürətli həyat tərzi, stress və yuxu çatışmazlığı bədənin kortizol səviyyəsini yüksəldir, bu da orqanizmi daha çox şəkər və sadə karbohidrat istəməyə sövq edir. Uzunmüddətli perspektivdə bu davranış immun sistemin zəifləməsinə, hormonal balansın pozulmasına və insulin müqavimətinin yaranmasına gətirib çıxarır.

Bununla belə, şəkərin tamamilə qidalanmadan çıxarılması da elmi cəhətdən düzgün hesab edilmir. Beyin normal fəaliyyət üçün gündə təxminən 120 qram qlükozaya ehtiyac duyur. Əsas məsələ bu enerjinin hansı mənbədən alınmasıdır. Tam taxıllar, meyvələr və tərəvəzlər kimi mürəkkəb karbohidratlar qlükozanı bədənə tədricən ötürərək həm enerji balansını qoruyur, həm də emosional sabitlik üçün lazım olan neyrotransmitterlərin sabit sintezini təmin edir. Psixoloqlar və dietoloqlar bu səbəbdən emosional yeyimlə mübarizədə əsas yanaşmanın şəkəri qadağan etmək deyil, onunla sağlam münasibət formalaşdırmaq olduğunu vurğulayırlar.

Nəticə etibarilə, şəkərin təsiri təkcə maddi deyil, həm də psixoloji bir asılılıq mexanizmidir. O, insanın beynini müvəqqəti xoşbəxtlik siqnalları ilə aldadır, lakin uzunmüddətli perspektivdə həm orqanizmin, həm də emosional sağlamlığın təbii ritmini pozur. Şəkərin gizli hakimiyyəti hər birimizin içində baş verən, lakin çox zaman fərqinə varmadığımız bir psixoloji və bioloji dövranın simvoludur. Onu dərk etmək və idarə etməyi öyrənmək emosional rifahın və sağlam həyat tərzinin əsas şərtlərindən biridir.

Nuray,

Aznews.az