Tüstüsüz tütün inqilabı: Qlobal siqaret bazarının iqtisadi və sosial transformasiyası - ŞƏRH

Dünya üzrə 40 milyondan çox siqaret çəkən şəxsin tüstüsüz tütün məhsullarına keçməsi tütün sənayesində texnoloji transformasiyanın yeni mərhələsini göstərir. Dubayda keçirilən “Technovation” konfransında “Philip Morris International” tərəfindən təqdim olunan məlumatlara əsasən, bu keçid siqaretin zərərli təsirlərinin azaldılmasına yönəlmiş innovativ strategiyaların nəticəsidir. Mütəxəssislər bildirirlər ki, hazırda dünyada 1 milyarddan çox siqaret istifadəçisi var və onların böyük əksəriyyəti inkişaf etməkdə olan ölkələrdə yaşayır. Yaponiyada və İsveçdə tüstüsüz alternativlərin tətbiqi siqaretçəkmə səviyyəsini əhəmiyyətli dərəcədə azaldıb, bu isə qlobal səviyyədə sağlamlıq və iqtisadi göstəricilərə təsir edən mühüm tendensiya kimi qiymətləndirilir.

Tüstüsüz tütün məhsullarının yayılması son illərdə “zərərin azaldılması” (harm reduction) strategiyasının əsas komponentinə çevrilib. Ənənəvi siqaretlərin yanma prosesi nəticəsində yaranan tüstü tərkibində minlərlə zərərli və kanserogen maddə var, halbuki alternativ sistemlərdə bu göstərici dəfələrlə aşağı olur. Bu fərq yalnız fərdi sağlamlıq üçün deyil, həm də ictimai səhiyyə xərclərinin azaldılması baxımından əhəmiyyətlidir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə, tütünlə bağlı xəstəliklər hər il dünya iqtisadiyyatına təxminən 1,4 trilyon dollardan çox zərər vurur. Əgər tütün istehlakçıları daha az zərərli alternativlərə keçid edərlərsə, bu rəqəm uzunmüddətli perspektivdə azalacaq. Yaponiyada 2016-cı ildən bu yana tüstüsüz məhsulların geniş yayılması nəticəsində siqaret satışları 50 faizdən çox azalıb və bu, ölkənin səhiyyə sisteminə illik yüz milyonlarla dollar qənaət imkanı yaradıb.

İqtisadi baxımdan bu transformasiya həm tütün sənayesi, həm də dövlətlər üçün yeni tənzimləmə və bazar reallıqları formalaşdırır. “Philip Morris International” şirkətinin gəlirlərinin artıq 40 faizindən çoxu tüstüsüz məhsullardan əldə olunur. Bu tendensiya, eyni zamanda, sənayenin innovasiyaya yönəlməsinin iqtisadi stimullaşdırma effekti yaratdığını göstərir. Əgər 20 il əvvəl tütün sektoru ənənəvi bazar modelinə əsaslanırdısa, indi o, biotexnologiya və mühəndislik yönümlü yüksək texnoloji sahəyə çevrilir. Bu keçid investisiya axınlarını dəyişir, çünki bazarda risk profili fərqli məhsullar arasında bölüşdürülür. Tüstüsüz məhsulların istehsalında istifadə olunan texnoloji komponentlər – mikroelektron sistemlər, batareya texnologiyaları və istilik modulları – artıq ayrı-ayrılıqda mühüm sənaye sahələri kimi dəyərləndirilir.

Sosial-iqtisadi aspektdə bu tendensiya həm də istehlak davranışlarının dəyişməsinə səbəb olur. Siqaretə alternativ məhsulların bazara daxil olması tütün istifadəsini tam aradan qaldırmasa da, onu fərqli risk səviyyələrinə ayırır. İsveç nümunəsi bunun bariz göstəricisidir. Ölkə Avropa İttifaqı daxilində ən aşağı siqaretçəkmə səviyyəsinə malik olmaqla yanaşı, tütünlə əlaqəli xəstəliklər üzrə ölüm hallarını da kəskin azaldıb. Burada tənzimləyici orqanların rolu mühümdür, çünki dövlət siyasətləri elmi sübutlara əsaslandıqda, zərərin azaldılması strategiyası həm ictimai sağlamlıq, həm də iqtisadi sabitlik üçün real nəticələr verir. Əks halda, bu proses tənzimlənməz şəkildə inkişaf edə və qeyri-rəsmi bazarların genişlənməsinə şərait yarada bilər.

Dünya üzrə bəzi ölkələrdə bu məhsullara qarşı skeptisizmin qalması isə iki əsas səbəbdən qaynaqlanır. Birincisi, tütün sənayesinin keçmişdəki reputasiyası, ikincisi isə uzunmüddətli sağlamlıq təsirlərinə dair hələ tam sübut olunmamış nəticələrdir. Buna baxmayaraq, son illərdə ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya və Yeni Zelandiya kimi ölkələrdə müvafiq tənzimləmə çərçivələri yaradılıb və bu, həm istehlakçıların təhlükəsizliyini, həm də bazarın şəffaflığını təmin edir. Bu yanaşma həm dövlətlərin fiskal gəlirlərinə, həm də səhiyyə xərclərinin strukturuna müsbət təsir göstərir.

Azərbaycan kontekstində də bu prosesin iqtisadi və sosial aspektləri diqqətəlayiqdir. Ölkədə siqaretlə bağlı dövlət siyasəti əsasən ictimai sağlamlığın qorunmasına yönəlib, lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, zərərin azaldılması yanaşması ənənəvi qadağalarla paralel tətbiq olunduqda daha effektiv nəticə verir. Əgər gələcəkdə yerli bazarda tüstüsüz məhsulların tənzimlənməsi mexanizmləri elmi əsaslara söykənərsə, bu həm tütün asılılığının mərhələli şəkildə azaldılmasına, həm də qeyri-leqal dövriyyənin qarşısının alınmasına kömək edə bilər. Belə bir yanaşma təkcə səhiyyə sektoru üçün deyil, həm də vergi gəlirləri və investisiya axınları baxımından səmərəli nəticələr doğurar.

Beləliklə, tüstüsüz tütün məhsullarına keçid sadəcə istehlak vərdişlərinin dəyişməsi deyil, həm də texnoloji, iqtisadi və sosial sistemlərin adaptasiya prosesidir. Bu prosesin uğurlu olması üçün dövlətlərin elmi sübutlara əsaslanan siyasət formalaşdırması, sənayenin isə şəffaf və məsuliyyətli fəaliyyət prinsiplərinə riayət etməsi vacibdir. Dünyada siqaret çəkənlərin sayının azalması və sağlam alternativlərin artması uzunmüddətli perspektivdə həm ictimai rifah, həm də iqtisadi dayanıqlılıq üçün strateji dəyər daşıyır.

Nuray,

Aznews.az